Suplementacja diety w profilaktyce AMD

Dieta stosowana w profilaktyce zwyrodnienia plamki związanego z wiekiem powinna być opracowana na podstawie ogólnych zaleceń żywieniowych, ze szczególnym uwzględnieniem pokarmowych źródeł luteiny, zeaksantyny oraz kwasów omega-3.

Życie w wielkich aglomeracjach z jednej strony przynosi wiele korzyści i udogodnień, ale z drugiej wiąże się z narażeniem na zanieczyszczenie środowiska, ciągłym pośpiechem, stresem, brakiem czasu na prawidłowe odżywianie. Może to prowadzić do wielu groźnych chorób. Jedną z nich jest zwyrodnienie plamki związane z wiekiem (AMD – Age-related Macular Degeneration).

Na ryzyko pojawienia się AMD wpływają: wiek powyżej 50 lat, rasa biała, płeć żeńska, czynnik genetyczny. Na te czynniki ryzyka nie mamy wpływu, ale inne (np. palenie papierosów, otyłość, nadmierna ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe, dieta uboga w antyoksydanty) możemy starać się wyeliminować.

Patogeneza
Aby wyjaśnić rolę właściwej suplementacji diety w AMD, należy cofnąć się do patogenezy tego schorzenia. Już w 1956 roku Denham Harman przedstawił wolnorodnikową teorię AMD, według której proces starzenia się organizmów jest wynikiem kumulacji w ich komórkach uszkodzeń wywołanych przez reaktywne formy tlenu (RFT), przy jednoczesnym osłabieniu mechanizmów naprawczych. Za te procesy w głównej mierze odpowiedzialny jest stres oksydacyjny, czyli zaburzenie równowagi pomiędzy powstawaniem wolnych rodników tlenowych a systemem ich usuwania bądź neutralizacji.

Siatkówka jest narażona na przewlekłe działanie stresu oksydacyjnego, ponieważ należy do tkanek o najintensywniejszym metabolizmie tlenowym w organizmie człowieka, co sprzyja generowaniu reaktywnych form tlenu, takich jak nadtlenek wodoru, rodnik hydroksylowy czy nadtlenki lipidów. Największe stężenie tlenu występuje w zewnętrznych warstwach siatkówki oraz na poziomie naczyniówki (prawie siedmiokrotnie większe w porównaniu z innymi tkankami). Ponadto siatkówka jest poddawana ciągłemu, uszkadzającemu działaniu światła widzialnego, zawierającego m.in. wysokoenergetyczne, krótkofalowe widmo niebieskie, które indukuje powstanie RFT.

Na szczęście siatkówka wyposażona jest w podwójny system obronny przed stresem oksydacyjnym – enzymatyczny i nieenzymatyczny. Układ enzymatyczny to dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza, peroksydaza glutationowa, reduktaza glutationowa. Prawidłowe działanie tych enzymów uzależnione jest od obecności pierwiastków śladowych – selenu, cynku, miedzi.

Ważne karotenoidy
System obronny osłabia się wraz z wiekiem i dlatego musi być wspomagany przez substancje dostarczane z zewnątrz. W suplementacji diety największy nacisk kładzie się na obecność karotenoidów. Są to nienasycone węglowodory, z których najbardziej rozpowszechnione są: luteina, zeaksantyna, likopen, alfa-karoten, beta-karoten. Kluczową rolę w profilaktyce AMD odgrywają luteina i zeaksantyna, gdyż gromadzą się one w fotoreceptorach plamkowych. Zeaksantyna występuje w centrum plamki. Chroniąc komórki światłoczułe centrum siatkówki, czyli czopki, dba o prawidłowe widzenie centralne oraz widzenie barw. Natomiast luteina odpowiada za widzenie obwodowe. Znany też jest inny karotenoid: mezozeaksantyna, która powstaje tylko w siatkówce, w wyniku miejscowej transformacji biochemicznej z luteiny.

Luteina i zeaksantyna stanowią naturalny filtr dla wysokoenergetycznego promieniowania niebieskiego, które przyczynia się do powstania toksycznych, reaktywnych form tlenu. Absorbują około 40 proc. światła docierającego do siatkówki. Długotrwałe przyjmowanie luteiny i zeaksantyny ma korzystny wpływ na gęstość barwnika plamkowego.

Naturalnym źródłem tych składników są warzywa i owoce. Największe stężenie związków występuje w warzywach zielonolistnych, takich jak jarmuż, szpinak, brokuły, kapusta włoska, brukselka czy zielony groszek. Luteina i zeaksantyna są związkami rozpuszczalnymi w tłuszczach.

Luteina wykazuje znaczne powinowactwo do tkanki tłuszczowej. Dlatego osoby otyłe muszą jej spożyć dużo więcej, aby jej stężenie wzrosło także w centralnej części siatkówki. Wymagana dzienna dawka luteiny to około 10-12 mg, natomiast zeaksantyny – 1-2 mg.

W przypadku luteiny ważna jest też jej postać. Lepszą przyswajalnością odznacza się luteina krystaliczna, występująca w produktach roślinnych, niż estry luteiny. W większości preparatów suplementacyjnych pozyskiwana jest ona z nagietka lekarskiego.

Antyoksydanty
Ważnym składnikiem diety zapobiegającej AMD jest witamina E, która występuje głównie w olejach roślinnych, a ponadto w pełnych ziarnach zbóż, orzechach, migdałach. Witamina ta to główny antyoksydant rozpuszczalny w lipidach. Jest umiejscowiona głównie w błonach komórkowych oraz lipoproteinach osocza. Związkiem najpowszechniej występującym i najlepiej poznanym jest a-tokoferol. Stanowi on prawie 90 proc. osoczowej witaminy E i jest dominującym tokoferolem w siatkówce. W oku witamina E koncentruje się w błonach komórkowych fotoreceptorów i nabłonku barwnikowym. Chroni błony komórkowe przed peroksydacją w następstwie działania wolnych rodników tlenowych i wysokoenergetycznego widma światła. Do odtwarzania jej zasobów niezbędna jest witamina C i glutation. Dzienne zapotrzebowanie na witaminę E wynosi 12 mg (spożycie nie powinno przekraczać 1000 mg).

Najsilniejszym przeciwutleniaczem działającym w środowisku wodnym jest witamina C. Organizm ludzki nie ma zdolności jej wytwarzania, dlatego musi być ona dostarczana z pożywieniem. Najwięcej witaminy C znajduje się w owocach cytrusowych, ponadto w pomidorach, ziemniakach czy wątrobie. Za dawkę bezpieczną uznano 500 mg na dobę.

Wyniki badań klinicznych (w tym jednego z najważniejszych – badania AREDS) wykazały skuteczność stosowania preparatów antyoksydacyjnych w leczeniu i profilaktyce AMD.

Inne składniki
W suplementacji diety nie można zapomnieć o ważnej roli mikroelementów i pierwiastków śladowych. Niedobór selenu i cynku może upośledzać obronę antyoksydacyjną siatkówki, poprzez osłabienie aktywności enzymów zależnych od tych pierwiastków. Ponadto cynk wykazuje bezpośrednie działanie antyoksydacyjne w komórkach nabłonka barwnikowego. Niedobór cynku prowadzi do upośledzenia adaptacji do ciemności i obniżenia ostrości wzroku.

Ważną rolę przypisuje się także glutationowi, którego podstawową funkcją jest redukcja toksycznego nadtlenku wodoru. Naturalnym źródłem glutationu są produkty zbożowe, jagody i orzechy.

Poza powyżej wymienionymi związkami, duże znaczenie w profilaktyce AMD przypisuje się również wielonienasyconym kwasom tłuszczowym, głównie z grupy omega-3. Są one składnikiem budulcowym błon komórkowych fotoreceptorów i innych komórek siatkówki. Podstawowym źródłem tych kwasów są ryby głębinowe, np. makrela, śledź, łosoś, szprotki.