Nauka i jej granice

Wykorzystam frazę ks. Józefa Tischnera – mówić będę o tyfusie, a nie o „tyfuśnikach”. Nie zajmuję się więc chorymi, lecz opisem klinicznych objawów ich chorób. A jest ich niemało.

Oczywistością jest, że żadne, nawet kazuistyczne, odstępstwo od zasad moralnych w nauce nie może być bagatelizowane, lecz powinno stać się nie tylko przedmiotem środowiskowej refleksji, ale przede wszystkim zdecydowanej reakcji. Dlaczego tak się nie dzieje?! Banalizacja niewłaściwości i nieprawości oraz bierność jest grzechem śmiertelnym nie tylko wobec nauki. Kolejne ujawniane „afery”, choć nie tej miary, co Woo Suk Hwanga i Geralda Schattena, dostarczają prawdziwego materiału i prawdziwych argumentów przemawiających za koniecznością zastosowania radykalnych metod walki z uchybieniami moralnymi i obyczajowymi w nauce.

Problemy polskiej nauki
Nauka polska boryka się z dwoma zasadniczymi problemami: zewnętrznym administracyjno-finansowym i wewnętrznym – rezygnacji lub niedostatecznej skuteczności samodyscypliny moralnej środowiska naukowego. Najjaskrawiej widać to w niebywale niskiej wiarygodności recenzji i ocen prac naukowych i wniosków, sprzedaży uczelniom przez profesorów tylko swoich uprawnień, sprzedaży dyplomów magisterskich i prac doktorskich. Widać to też w zjawisku plagiatów, nikłej skuteczności i konsekwencji w walce z dostrzeganymi patologiami, traktowaniu doktorantów nie tylko jako niższego personelu, ale i taniej siły roboczej.

Są to tylko niektóre spośród możliwych objawów marnej kondycji moralnej naukowego środowiska. Oznacza to niezwykłą krótkowzroczność, bo przecież nawet w niezbyt odległej perspektywie taka instytucja naukowa przegra konkurencję nie tylko na rynku naukowym, ale w końcowym efekcie również na rynku ekonomicznym, jako przedsiębiorstwo prowadzące działalność gospodarczą.

Cele nauki
Sokrates zakładał, że w miarę rozwoju ludzkości wiedza i mądrość poprzez myśl będą spontanicznie i samorzutnie kształtować i porządkować doskonałość moralną. Mędrzec ten, jak się okazuje, nie przewidział istnienia historycznego czasu, w którym życie codzienne będzie kształtowane wyłącznie przez zysk, a nie przez moralność, poczucie dobra wspólnego, miłość bliźniego.

Tak więc wiedza nie tylko nie stała się gwarantem moralności, lecz często wręcz jej zagrożeniem. Celem nauki nie jest samo poznawanie świata, ale również jego polepszanie, a jej podstawowym celem i wartością – prawda, z bezwzględną uczciwością w jej poszukiwaniu.

Dramat wielkości człowieka polega na tym, że ma możliwość wyboru między dobrem i złem, między nadzieją i zagrożeniem, oraz że zło definiować może jako dobro, co dzisiaj czyni nader często.

Granice nauki
Według mitologii greckiej maestria Asklepiosa (rzymskiego Eskulapa) – boga sztuki lekarskiej – była tak wielka, że mógł wskrzeszać zmarłych. Do takiej bowiem wprawy doszedł w leczeniu chorych. Zatrwożony tym zakłóceniem porządku świata Zeus uśmiercił „boga sztuki lekarskiej”, umieszczając go wśród gwiazd jako konstelację Wężownika. Co wywołało tak wielki niepokój Zeusa? Cóż, biologia zapewnia nieśmiertelność, ale nie poszczególnym jednostkom, lecz całej ludzkości. Nie poprzez regenerację czy zmartwychwstanie, lecz poprzez potężny arsenał genów, jakimi dysponuje i nieustanne rodzenie się nowych pokoleń. To rodzi pytanie: czy wobec tego nauka posiada granice, czy też jest niczym nieskrępowana w swym dążeniu do odkryć i ulepszania świata, także człowieka?

Najczęściej mówi się, że granice nauki wyznaczają finanse, moralność, wyobraźnia, brak wolności, brak kwalifikacji. Tymczasem daleko skuteczniej, choć niepostrzeżenie, przestrzeń nauki wyznaczają… pozory, kłamstwo i zło. Nauka kończy się tam, gdzie stwarza się pozory prawdy. A „prawda nie zrobiła tyle dobrego, ile złego uczyniły jej pozory”.