Leki sieroce w terapii chorób rzadkich część 1

„Leki sieroce są jak dzieci bez rodziców, do ich rozwoju należy podjąć specjalne wysiłki” – słowa te, wypowiedziane w 1983 roku przez autora określenia „lek sierocy”, amerykańskiego kongresmena Henry’ego A. Waxmana, były przełomem w toczącej się od lat dyskusji dotyczącej leków sierocych. Od tego czasu podjęto na całym świecie wiele działań umożliwiających podjęcie terapii osobom dotkniętym chorobami rzadkimi.

Choroby rzadkie są to najczęściej choroby nieuleczalne, o przewlekłym i ciężkim przebiegu, w większości dotyczące dzieci (70 proc. ujawnia się do 2. roku życia). Przyczyną 80 proc. z nich są wady genetyczne, które sprawiają że organizm – najczęściej już od urodzenia – nie wytwarza jakiejś substancji niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania. Nie wyklucza się także oddziaływania czynników biologicznych (tj. zakażeń bakteryjnych i wirusowych), fizycznych (tj. promieniowania) i chemicznych, w okresie ciąży lub późniejszych latach życia. 35 proc. dzieci obciążonych chorobą rzadką umiera w 1. roku życia, a kolejne 12 proc. nie dożywa 15. urodzin. Zidentyfikowano ponad 7 tys. takich chorób, a ich liczba wciąż rośnie. Niska częstość ich występowania sprawia, że są one trudne do rozpoznania. Do grupy tych chorób należą m.in: mukowiscydoza, zespół Downa, choroba Gauchena, porfiria, hemofilia, dystrofia mięśniowa Duchenne’a i Beckera, achondroplazja, rdzeniowy zanik mięśni, zespół kociego krzyku, zespół Tourette’a, choroba Huntingtona, zespół łamliwego chromosomu X, choroba Wilsona, a także przewlekła białaczka szpikowa, ostra białaczka limfatyczna, szpiczak mnogi, rak wątrobowokomórkowy. Wyróżnia się także choroby ultrarzadkie, na które zapada nie więcej niż 750 osób w Polsce (1 przypadek na 40 000 mieszkańców). Choroby te to m.in.: choroba Hurlera, choroba Pompego, mukopolisacharydoza typu II, mukopolisacharydoza typu IV.

Uregulowania prawne
Wprowadzenie do obrotu leku sierocego, stosowanego wśród małej liczby pacjentów, jest bardzo kosztowne. Z punktu widzenia wielkich koncernów farmaceutycznych, leki te są mało opłacalne. Pojawia się tutaj problem natury etycznej: z jednej strony ilość odbiorców jest zbyt mała, aby uznać produkcję za opłacalną, z drugiej zaś – leki te są najczęściej jedyną możliwością ratowania życia pacjentów. Dlatego też leki sieroce wymagają specjalnych rozwiązań prawnych dotyczących badań, rejestracji, refundacji oraz zasad wprowadzania do obrotu.

4 stycznia 1983 roku powstała pierwsza regulacja prawna stworzona w Stanach Zjednoczonych dotycząca leków sierocych. Orphan Drug Act wprowadziła wiele zachęt dla firm farmaceutycznych, aby szukały nowych, innowacyjnych leków sierocych. Na mocy tej ustawy firmy, które podejmują się produkcji tych leków, mogą odpisać od podatku 50 proc. kosztów badań klinicznych. Zwolnione są także z opłat rejestracyjnych tzw. opłaty użytkownika, którą pobiera amerykański Urząd ds. Leków i Żywności (FDA). Dodatkowo firma uzyskuje siedmioletni okres wyłączności na produkcję danego leku.
Unia Europejska bliżej zainteresowała się tym tematem w 2000 roku. Wprowadzono wówczas Rozporządzenie 141/2000 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1999 roku, w którym określono procedurę oznaczania produktów leczniczych jako sieroce oraz zapewniono zachęty dla prac badawczo-rozwojowych dotyczących tych leków. Choroby rzadkie zostały wskazane jako obszar priorytetowy Wspólnoty w ramach działania w zakresie zdrowia publicznego.

System zachęt
Wprowadzone przez Parlament Europejski zachęty dla producentów leków sierocych polegają na możliwości uzyskania wszechstronnej pomocy i bezpłatnej porady ze strony EMA, dotyczącej przygotowania protokołu badania klinicznego; możliwości redukcji lub całkowitego zniesienia opłat rejestracyjnych przez dyrektora wykonawczego EMA. Ponadto producenci mają automatyczny dostęp do procedury scentralizowanej, polegającej na uzyskaniu świadectwa dopuszczenia leku do obrotu jednocześnie we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Firmy otrzymują także przywilej wyłączności obrotu na rynku przez okres 10 lat. Zgodnie z projektem rozporządzenia dotyczącego leków pediatrycznych, które przeszły badania zgodnie z programem badań pediatrycznych, okres ten może zostać wydłużony do 12 lat.

Okres wyłączności rynkowej może zostać skrócony do 6 lat, jeżeli z końcem 5. roku zostanie wykazane, że kryteria leku sierocego nie są już spełniane, lub jeśli okaże się, że lek ten jest wyjątkowo dochodowy. Możliwe jest dopuszczenie do obrotu leku o takim samym wskazaniu terapeutycznym przed upływem wyłączności, jeżeli właściciel dopuszczenia do obrotu oryginalnego leku sierocego wyda na to zgodę lub nie jest w stanie dostarczyć potrzebnej ilości leku. Nastąpić to może także gdy udowodnione zostanie, że nowy lek jest bezpieczniejszy lub bardziej skuteczny od tego już istniejącego.

Kryteria oznaczania
Według art. 3 Rozporządzenia 141/2000, produkt leczniczy zostaje oznaczony jako sierocy na wniosek sponsora. Sponsorem jest osoba fizyczna lub prawna, prowadząca działalność gospodarczą na terytorium UE, która uzyskała powyższe oznaczenie lub o przyznanie tego oznaczenia się stara. Aby oznaczyć dany lek jako sierocy, niezbędne jest wcześniejsze wykazanie, że produkt jest przeznaczony do leczenia, zapobiegania lub diagnozowania stanu chorobowego występującego nie więcej niż u 5 na 10 tys. osób w chwili gdy składany jest wniosek. Niezbędne jest także udowodnienie, że bez specjalnych zachęt nie jest możliwe wygenerowanie zwrotu inwestycji poniesionych w celu wprowadzenia produktu na rynek. Ponadto, należy udowodnić, że nie ma innej metody leczenia, zapobiegania lub diagnozowania danego stanu chorobowego, a jeżeli takowa istnieje – że produkt ten przyniesie znaczące korzyści pacjentom. Wniosek ten może być złożony na dowolnym etapie procesu opracowania produktu leczniczego, jednak przed złożeniem dokumentów o dopuszczenie do obrotu. Zazwyczaj wymagane jest dostarczenie wstępnych badań przedklinicznych lub klinicznych. EMA sprawdza wniosek pod względem formalnym, a następnie przygotowuje podsumowanie dla Komitetu ds. leków sierocych, który wydaje pozytywną bądź negatywną opinię. Pozytywna opinia trafia do Komisji Europejskiej. Oznaczenie produktu leczniczego zostaje wpisane do Wspólnotowego Rejestru Sierocych Produktów Leczniczych. W przypadku opinii negatywnej, sponsor ma prawo odwołać się od tej decyzji, co powoduje ponowne rozpatrzenie wniosku przez COMP. To ponowne rozpatrzenie jest już ostateczne, a wydana po nim decyzja jest nieodwołalna. Każdego roku sponsor ma obowiązek przedstawić agencji sprawozdanie o stanie opracowania oznaczonego produktu leczniczego.