Zapalenie gardła to jedna z najczęstszych przyczyn wizyty u lekarza rodzinnego. Bakteryjne zapalenie gardła i migdałków występuje u około 15 proc. dzieci i 10 proc. dorosłych.
Angina, czyli ostre zapalenie gardła i migdałków jest stanem zapalnym, któremu towarzyszy zajęcie tkanki limfatycznej gardła. Za 90 proc. przypadków bakteryjnego zapalenia gardła i migdałków odpowiada Streptococcus pyogenes (paciorkowiec beta-hemolizujący z grupy A – PBHA). U dzieci zakażenia te występują głównie pomiędzy 5. a 15. rokiem życia. Nosicielstwo S.pyogenes stwierdza się u 5-21 proc. dzieci między 3. a 15. rokiem życia, 2-7 proc. u dzieci poniżej 3 r.ż., 2-4 proc. w wieku dojrzewania. Zakażenie PBHA może mieć również charakter epidemiczny, w dużych skupiskach ludności. Do anginy dochodzi drogą kropelkową, a okres inkubacji wynosi od 12 godzin do 4 dni, zakaźność chorych kończy się wraz z upływem 24 godzin po rozpoczęciu antybiotykoterapii. Angina najczęściej atakuje późną jesienią, zimą i wczesną wiosną.
Obraz kliniczny i przebieg choroby
Anginę cechują: nagły początek, silny ból gardła i ból podczas połykania, ból głowy, czasem brzucha, występowanie nudności i wymiotów (częściej u dzieci), wysoka gorączka przekraczająca 38°C. Obserwujemy cechy zapalenia gardła i migdałków podniebiennych: błona śluzowa jest żywoczerwona lub krwistoczerwona, obrzęknięta. Na migdałkach podniebiennych można stwierdzić wyraźnie odgraniczone skupiska wysięku, a także krwistoczerwony i obrzęknięty języczek, czy wybroczyny na błonie śluzowej podniebienia. Ponadto zwracają uwagę tkliwe oraz powiększone węzły chłonne szyjne przednie. Zwróćmy uwagę na fakt, że powiększone węzły szyjne tylne wskazują raczej na etiologię wirusową zapalenia, w którym całościowy przebieg infekcji jest łagodniejszy, z brakiem lub nieznacznie podwyższoną ciepłotą ciała, i któremu towarzyszy nieżyt nosa, kaszel, a także chrypka, nieobecne w zakażeniu bakteryjnym.
Objawy nieleczonej anginy zwykle trwają 8-10 dni. Ropne powikłania zakażenia pojawią się u mniej niż 1 proc. chorych. Są to: ropień okołomigdałkowy, ropne zapalenie węzłów chłonnych szyjnych, zapalenie ucha środkowego, zatok przynosowych oraz wyrostka sutkowatego. Do późnych powikłań, głównie gorączki reumatycznej, dochodzi u 0,3 proc. nieleczonych chorych, u 3 proc. w przypadku zachorowań epidemicznych i u 50 proc. osób, u których w wywiadzie stwierdzono wcześniejsze przebycie gorączki reumatycznej. W krajach wysokorozwiniętych rzadkim, ale poważnym powikłaniem jest kłębuszkowe ostre zapalenie nerek.
Rozpoznanie
Do badań pomocniczych należą: „szybkie” testy na obecność antygenu PBHA oraz posiew wymazu z gardła i migdałków. Ten pierwszy polega na pobraniu wymazu z gardła i wykonaniu szybkiego testu opierającego się na metodzie immunoenzymatycznej. Cechuje go umiarkowana czułość. U dorosłych jest wystarczający, by potwierdzić lub wykluczyć anginę. U dzieci posiew wymazu jest „złotym standardem”. Powinien on być wykonany z obu migdałków oraz tylnej ściany gardła i jak najszybciej wysłany do laboratorium mikrobiologicznego.
Podstawowe znaczenie w rozpoznaniu anginy ma ustalenie, czy konieczne jest leczenie antybiotykiem, a więc odpowiedź na pytanie, czy schorzenie jest spowodowane zakażeniem bakteryjnym. Oprócz różnicujących objawów, klinicyści posiłkują się skalami oceny prawdopodobieństwa zakażenia paciorkowcowego. Do tego celu najczęściej wykorzystywane są trzy skale: według Breese, skala Centora zmodyfikowana przez McIsaaca oraz skala według Walsha. Skala Centora ma zastosowanie zarówno u dzieci, jak i u dorosłych, skala Walsha jedynie u dorosłych.
Leczenie
W leczeniu zapalenia gardła i migdałków należy zastosować doustnie: fenoksymetylopenicylinę u dorosłych i dzieci o masie ciała powyżej 40 kg w dawce 2-3 mln j.m./dobę w dwóch dawkach podzielonych na 10 dni; u dzieci o masie ciała poniżej 40 kg w dawce 100 000-200 000 j.m./kg/dobę w dwóch dawkach podzielonych na 10 dni. W przypadku braku współpracy ze strony chorego lub trudności w przyjmowaniu doustnym antybiotyku zalecane jest podanie domięśniowe benzylpenicyliny benzatynowej: u dorosłych i dzieci o masie ciała powyżej 40 kg w dawce 1,2 mln j.m. jednorazowo, a u dzieci o masie ciała poniżej 40 kg w dawce 600 000 j.m. również jednorazowo.
W leczeniu skorygowanym można zastosować cefadroksyl: u chorych ze stwierdzoną w wywiadzie nadwrażliwością na penicyliny oraz u nosicieli S.pyogenes. Antybiotyk ten należy wówczas podawać przez 10 dni w jednorazowej dawce dobowej wynoszącej dla dorosłych i dzieci o masie ciała powyżej 40 kg – 1 g, a dla dzieci poniżej 40 kg – 30 mg/kg. Alternatywnie, w przypadku pacjentów z nadwrażliwością natychmiastową na beta-laktamy należy zlecić antybiotyk z grupy makrolitów: erytromycynę, klarytromycynę lub azytromycynę. Należy pamiętać, że kotrimoksazol, tetracykliny i aminoglikozydy mogą być nieskuteczne, z powodu dużego odsetka opornych szczepów PBHA.
W leczeniu objawowym zaleca się odpoczynek (leżenie w łóżku), spożywanie dużej ilości płynów (zwłaszcza w czasie gorączki). Przeciwbólowo oraz przeciwgorączkowo należy podać paracetamol lub lek z grupy NLPZ (np. ibuprofen). Dodatkowo można podać preparat do ssania, o miejscowym działaniu przeciwbólowym oraz przeciwzapalnym – zawierający benzydaminę, lidokainę czy salicylan choliny.
Kiedy tonsillektomia?
Chirurgiczne usuwanie migdałków należy do najczęściej wykonywanych zabiegów u dzieci, mimo sprzecznych wyników badań określających skuteczność tonsillektomii. Również wskazania do tego zabiegu u dzieci nie zostały jasno określone. Korzyści z tonsillektomii prawdopodobnie przeważają nad skutkami niepożądanymi i kosztami związanymi z wykonaniem
tego zabiegu u dzieci z ciężkimi, nawracającymi ropnymi anginami.
Według definicji anginę taką muszą cechować: co najmniej 7 epizodów zakażenia w ostatnim roku lub 5 rocznie w ciągu 2 lat, albo 3 rocznie w ciągu 3 lat oraz stwierdzenie jednego z następujących kryteriów: temperatura ciała powyżej 38°C, powiększone lub tkliwe węzły chłonne szyjne przednie, wysięk lub nalot na migdałkach podniebiennych, potwierdzenie zakażenia S.pyogenes w badaniu mikrobiologicznym lub przebyta antybiotykoterapia w przypadku potwierdzonego lub podejrzewanego zakażenia paciorkowcowego. Wymienione kryteria przyjęto jako wskazania do zabiegu usunięcia migdałków.