Gorączka – dobrodziejstwo czy zagrożenie?

Podwzgórze to miejsce, gdzie zlokalizowany jest ośrodek termoregulacji. To właśnie on utrzymuje temperaturę organizmu
na względnie stałym poziomie 36,6°C. Jest to temperatura najbardziej korzystna do przeprowadzania reakcji biochemicznych w naszym organizmie, a przy tym bezpieczna dla białek ustrojowych.

Substancjami odpowiedzialnymi za podwyższenie temperatury są pirogeny. Tymi białkami są m.in. lipopolisacharydy ścian bakterii Gram ujemnych, produkty metabolizmu bakterii i wirusów, i nazywane są pirogenami egzogennymi. Aktywują one pirogeny endogenne (interleukiny IL‑1β, IL‑6, TNF-α). To właśnie te ostatnie przenikają do OUN i powodują zmiany w ośrodku termoregulacji.

Naturalna obrona organizmu
Gorączka sama w sobie nie jest chorobą, tylko objawem toczących się w organizmie zakażeń. Ma ona swój cel. Przy wzroście temperatury zwiększa się ukrwienie organizmu, metabolizm ulega przyśpieszeniu. To powoduje przyśpieszenie produkcji przeciwciał i ich sprawny transport do miejsca zakażenia. W tym czasie organizm produkuje również białka szoku termicznego, które chronią komórki przed szkodliwym działaniem wysokiej temperatury. To wszystko sprawia, że krótkotrwały, umiarkowany skok temperatury wspomaga uruchomienie naturalnej obrony organizmu i zwalcza infekcje.

Uwaga, niebezpieczeństwo!
Wysokiej temperaturze towarzyszy uczucie zmęczenia, osłabienie (odpowiedzialne za to są prostaglandyny), dreszcze, zaburzenia psychiczne i wegetatywne, a także odwodnienie w wyniku pocenia się. Może dojść nawet do drgawek czy utraty przytomności – jest to szczególnie niebezpieczne u dzieci. Graniczną temperaturą jest 42‑43°C – powyżej tej temperatury białka organizmu ścinają się, dochodzi do nieodwracalnych zmian w mózgu, co może być przyczyną śmierci. Silne odwodnienie powoduje zahamowanie wydzielania potu, co może doprowadzić do udaru cieplnego, a następnie do wstrząsu.

Również gwałtowne spadki i wzrosty temperatury są groźne dla zdrowia. Taki stan może doprowadzić do ostrej niewydolności krążenia.

Pomiar temperatury
Aby umiejętnie postępować z gorączką przede wszystkim należy prawidłowo mierzyć temperaturę ciała.
Wyróżniamy pięć przedziałów temperatur (mierzonych pod pachą): norma – 36-37°C, stan podgorączkowy – 37,1‑38°C, umiarkowana gorączka – 38,1-39°C, gorączka – powyżej 39,1°C, gorączka niebezpieczna dla zdrowia i życia – powyżej 40,5°C.
Temperaturę można mierzyć również w ustach oraz w odbytnicy. Wyniki są wówczas wyższe odpowiednio o 0,3 i 0,5 stopnia, w porównaniu do pomiarów wykonanych pod pachą. Pomiary w tych miejscach są szczególnie polecane u małych dzieci.
Do pomiarów polecane są termometry elektroniczne, gdyż są one wygodniejsze i bezpieczniejsze od wycofanych już termometrów rtęciowych. Termometr należy umieścić w dole pachowym i trzymać ramieniem. Przed pomiarem temperatury w ustach, należy pamiętać o przemyciu termometru spirytusem salicylowym, a następnie wodą. Należy go włożyć głęboko pod język i zamknąć usta. Do wykonania pomiaru temperatury w odbytnicy najlepiej mieć osobny termometr przeznaczony tylko do pomiaru w tym miejscu. Dziecko powinno leżeć na boku. Końcówkę termometru należy posmarować wazeliną, a następnie wkładać go powoli i ostrożnie na głębokość około 2 cm. Jest to najdokładniejszy pomiar temperatury, choć najmniej komfortowy.

Pacjentowi można polecić specjalne elektryczne termometry douszne. Mierzą one temperaturę w ciągu paru sekund. Zakresy temperatur są identyczne, jak w odbytnicy. Inną metodą pomiaru są paski z ciekłokrystalicznym wskaźnikiem do przyklejania na czoło – bardzo wygodne, ale pomiar jest tylko orientacyjny.

Pomiarów należy zawsze dokonywać w tym samym miejscu. Po południu zazwyczaj temperatura rośnie, jej maksimum przypada zazwyczaj około godziny 19, minimum – o 4 rano.

Leczenie
W czasie gorączki przede wszystkim należy dużo pić, aby uzupełniać elektrolity utracone podczas pocenia się. Ulgę przynoszą również okłady z letniej (ale nie zimnej) wody. Jednak czasami te metody są niewystarczające i należy sięgnąć po środki farmaceutyczne.

Jako leki przeciwgorączkowe stosuje się m.in. paracetamol i ibuprofen. Pacjenci często również sięgają po preparaty z kwasem acetylosalicylowym.

Paracetamol
Paracetamol, pomimo potencjalnego działania hepatotoksycznego, jest obecnie uważany za najbezpieczniejszy lek przeciwgorączkowy. Nie wywołuje on interakcji z lekami przeciwcukrzycowymi, obniżającymi ciśnienie krwi, nasercowymi, w przeciwieństwie do NLPZ. Dlatego może być bezpiecznie używany u osób starszych, z nadciśnieniem, cukrzycą, astmą. Paracetamol nie drażni również śluzówki przewodu pokarmowego jak NLPZ, mogą go stosować osoby z chorobą wrzodową, zgagą czy nadkwaśnością.

Chociaż odnotowano zwiększone ryzyko przewlekłego świszczącego oddechu u noworodków przy nadmiernym (codziennym) podawaniu paracetamolu w końcowym trymestrze ciąży, jest on lekiem z wyboru u kobiet ciężarnych. Jak podaje Amerykańska Akademia Pediatryczna, paracetamol jest bezpieczny dla matek karmiących.

Monoterapia paracetamolem najlepiej sprawdza się w obniżaniu gorączki u małych dzieci. Przeprowadzono badania, gdzie określono skuteczność podawania paracetamolu, ibuprofenu i kombinacji paracetamol-ibuprofen w grupie dzieci od 6 m.ż. do 6 r.ż. Najbardziej bezpieczny okazał się paracetamol. Kombinacja dwóch leków skuteczniej obniża temperaturę w pierwszych minutach, jednak obarczona jest ryzykiem większych działań niepożądanych.

U dzieci powyżej 3 m.ż. należy podawać 10‑15mg paracetamolu na kilogram masy ciała, w razie konieczności dawkę można powtórzyć, nie wolno przekraczać 4 dawek/24 h. Dzieciom powyżej 14 r.ż. zaleca się podawać 500 mg paracetamolu co 6-8 godzin. Maksymalna dawka dobowa to 4 g.

Należy pamiętać, że przedawkowanie paracetamolu może poważnie uszkadzać wątrobę. Szczególnie narażeni są pacjenci spożywający alkohol lub stosujący jednocześnie izoniazyd, barbiturany czy zidowudynę.

Ibuprofen
Lek ten wykazuje najmniejsze działanie drażniące na przewód pokarmowy za wszystkich NLPZ. Może być bezpiecznie podawany dzieciom powyżej 6 m.ż. i kobietom karmiącym, ponieważ tylko 0,0008 proc. przyjętej dawki przenika do mleka matki. W I i II trymestrze ciąży powinien być stosowany tylko w przypadku, gdy potencjalne korzyści przewyższają ryzyko niepożądanego działania na płód (kategoria C według FDA). W III trymestrze ciąży jest przeciwwskazany (kategoria D) ze względu na ryzyko przedwczesnego zamknięcia przewodu Botalla i wystąpienia nadciśnienia płucnego u noworodka, a także osłabienia czynności skurczowej macicy i zwiększonego ryzyka krwawienia u matki i noworodka.

Kwas acetylosalicylowy
Skuteczność kwasu acetylosalicylowego jest podobna do paracetamolu. Dzieciom poniżej 12 r.ż. nie podaje się aspiryny, gdyż może ona wywołać zespół Reye’a lub astmę aspirynową. Śmiertelność zespołu wynosi nawet 90 proc. Objawia się on gwałtownymi wymiotami, encefalopatią wątrobową, hipoglikemią. Zespół Reye’a może być wywołany nawet niewielką ilością ASA (np. zawartą w żelu do smarowania dziąseł).