Samokontrola w cukrzycy

Do ważnych elementów samokontroli chorego na cukrzycę należą: ocena glikemii i innych mierników wyrównania cukrzycy, przestrzeganie wskazań dotyczących właściwego odżywiania oraz odpowiedniej aktywności fizycznej.

Wiadomość o cukrzycy – zwłaszcza w chwili jej rozpoznania – zwykle „paraliżuje” chorego. Ważna jest zatem forma przekazania mu jak najpełniejszej informacji o chorobie oraz o właściwym postępowaniu w czasie terapii, a także przekonanie go do prowadzenia prozdrowotnego stylu życia. System opieki zdrowotnej powinien zagwarantować chorym właściwą edukację w tym zakresie, prowadzoną przez kompetentny zespół składający się m.in. z lekarzy, pielęgniarek, dietetyków oraz farmaceutów.

Kontrola objawów cukrzycy
W przypadku rozpoznania cukrzycy należy uświadomić pacjentowi, jak ważna jest systematyczna kontrola objawów choroby, a także nauczyć go, jak odpowiednio na nie reagować. Nieodzownym elementem takich obserwacji jest codzienna samokontrola stężenia glukozy we krwi. Samokontrola glikemii bądź innych mierników skuteczności prowadzonego leczenia hipoglikemizującego obejmuje: pomiar stężenia glukozy (glikemia) we krwi przy użyciu glukometru lub w moczu (glukozuria) za pomocą suchych testów paskowych, pomiar stężenia ciał ketonowych lub cholesterolu oraz triglicerydów we krwi glukometrem o rozszerzonym programie, ocena obecności białka w moczu (mikroalbuminuria) oraz ciał ketonowych w moczu, pomiary ciśnienia tętniczego oraz systematyczne ważenie się (ocena BMI), a także obserwacja ewentualnych objawów hipo- i hiperglikemii.

Wymienione badania pacjent może, i powinien, wykonywać samodzielnie. Powinny być one konfrontowane ze stosowaną dietą, wysiłkiem fizycznym, prowadzonym trybem życia (ekspozycją na sytuacje stresowe, zmęczeniem), współistnieniem dodatkowych chorób czy infekcji, a także stosowanym leczeniem farmakologicznym (doustne leki hipoglikemizujące i/lub insulina).

Stała gotowość
Owocem systematycznej i umiejętnej współpracy pacjenta z prowadzącym go lekarzem będzie właściwa analiza zachodzących zmian i ewentualnych interwencji w zakresie wyrównania leczniczego cukrzycy. Starannie prowadzona przez pacjenta samokontrola, potwierdzona badaniami laboratoryjnymi parametrów gospodarki węglowodanowej (i innymi parametrami – w zależności od stanu klinicznego pacjenta), ma istotne znaczenie dla polepszenia skuteczności terapii i zapobiegania powikłaniom cukrzycy.
Proces samokontroli powinien być prowadzony przez wszystkie osoby chore na cukrzycę, bez względu na czas trwania choroby. Cukrzyca wymaga od pacjenta stałej gotowości do kontroli krytycznych dla niego parametrów życiowych.

Wartości stężeń glukozy
Właściwie prowadzona terapia cukrzycy umożliwia utrzymanie wartości stężeń glukozy we krwi w ciągu doby w zakresie 80-160 mg/dl. W początkowej fazie choroby wymaga to od pacjenta cztero-, sześciokrotnych oznaczeń glikemii w ciągu doby. Najczęściej oznaczenia te są wykonywane przed głównymi posiłkami i dwie godziny po posiłkach, a niekiedy również w nocy. Stężenie glukozy przed posiłkami powinno być niższe niż 110 mg/dl, a godzinę po posiłku może wzrosnąć do 160 mg/dl.

Pożądane wartości glikemii i glikowanej hemoglobiny – wstecznego wskaźnika kontroli glikemii – nie zawsze są możliwe do osiągnięcia, zwłaszcza u osób starszych, u których występuje gorsza tolerancja hipoglikemii. Stąd też u osób w wieku powyżej 75 lat wartości glikemii i HbA1c są nieco wyższe niż pożądane poziomy u osób młodszych. Jednak wartości te nie powinny przekroczyć 10-15 proc. wartości pożądanych.

Bezpieczeństwo terapeutyczne
Samokontrola pacjenta umożliwia zachowanie bezpieczeństwa terapeutycznego. Niebezpieczny jest nie tylko stan hiperglikemii, ale i stan hipoglikemii. Wnikliwa ocena domowych pomiarów pozwala uchronić pacjenta przed nagłymi spadkami glikemii, a jeśli już do nich doszło – na szybką, kontrolowaną (glukometrem) interwencję.
Stan hipoglikemii rozpoznajemy przy stężeniu glukozy we krwi poniżej 60 mg/dl. Pacjent, zwłaszcza z długim stażem chorobowym, wyczuwa stan hipoglikemii objawowej (uczucie głodu, ból głowy, poty, przyspieszone bicie serca). Częste pomiary glikemii w ciągu doby, zwłaszcza w sytuacjach niepewnych (zwiększone napięcie nerwowe lub większa aktywność fizyczna), ujawniają stan hipoglikemii skąpoobjawowej lub bezobjawowej (utajonej, bez typowych objawów hipoglikemii).

Natomiast pojawienie się u chorego znacznie podwyższonych stężeń glukozy we krwi oraz objawów hiperglikemii (wzmożone pragnienie, oddawanie większej ilości moczu) jest wskazaniem do wykonania badania na obecność ciał ketonowych (acetonu) w moczu i we krwi. Bezsprzecznym zaleceniem do wykonania samokontrolnego badania na obecność acetonu w moczu jest wartość oznaczonej kilkukrotnie glikemii przekraczającej 240 mg/dl lub pojedynczy skok glikemii przekraczający wartość 300 mg/dl.

Znaczenie wysiłku fizycznego
Pacjent chory na cukrzycę powinien być wspierany i stale edukowany w zakresie dobrze dobranej i zrównoważonej diety, systematycznej aktywności fizycznej oraz farmakoterapii.
O znaczeniu właściwej diety w cukrzycy napisano już w wielu opracowaniach, znacznie mniej uwagi poświęcono natomiast wysiłkowi fizycznemu.

Intensywność i czas trwania wysiłku odmiennie wpływają na poziom glikemii u chorych leczonych i nieleczonych. Pacjenci z dużymi niedoborami insuliny reagują na wysiłek fizyczny znacznym zwiększeniem hiperglikemii, co jest spowodowane nasileniem wytwarzania endogennej glukozy. Udział glukoneogenezy w tym procesie jest większy. Ponadto zachodzi większa aktywacja czynników stymulujących wytwarzanie glukozy u osób z cukrzycą niż u osób bez cukrzycy. Natomiast u chorych leczonych insuliną zwiększona aktywność fizyczna prowadzi na ogół do obniżenia poziomu glikemii. U tych pacjentów dochodzi do zwiększenia obwodowego zużycia glukozy, zaś nadmiar egzogennej insuliny może dodatkowo hamować uwalnianie glukozy z wątroby.

Bardzo niebezpieczny jest niekontrolowany wysiłek fizyczny, który najczęściej doprowadza do hipoglikemii powysiłkowej pojawiającej się na czczo (w sytuacji, gdy wątroba jest jedynym źródłem glukozy dla organizmu). Aby nie dopuścić do stanów hipoglikemii powysiłkowej, chory powinien kontrolować aktywność fizyczną, a jej zwiększanie (koniecznie pod kontrolą lekarską) powinno być skorelowane z modyfikacją terapii hipoglikemizującej oraz odpowiednio dobraną w tym okresie dietą.

Pożądane wartości parametrów gospodarki węglowodanowej

Parametry gospodarki węglowodanowej i pożądane wartości
stężenie glukozy we krwi na czczo < 110 mg/dl (wielu ekspertów proponuje stężenie < 100 mg/dl)
stężenie glukozy we krwi dwie godziny po posiłku < 140 mg/dl
stężenie glukozy we krwi przed snem < 120 mg/dl
stężenie glikowanej hemoglobiny (HbA1c) < 6,1%