Większość opisanych interakcji lekowych dotyczy stosowania pary leków. Często jednak w praktyce klinicznej pacjenci przyjmują jednocześnie wiele leków. Tego typu interakcje nie są jeszcze dobrze poznane.
Czasem dochodzi do wystąpienia efektów toksycznych po zastosowaniu trzech leków jednocześnie. Dostępne dane wskazują na pewne ogólne zasady, które mogą być przydatne przy rozwiązaniu takiego problemu klinicznego.
Interakcje farmakodynamiczne
Tego typu interakcje z udziałem więcej niż dwóch leków są znane od wielu lat. Niektóre z nich mogą prowadzić do poważnych powikłań. Oczywistym przykładem jest łączne stosowanie trzech lub więcej leków uspokajających, co powoduje efekt addycji, którego skutki mogą być śmiertelne.
Innym przykładem jest stosowanie wielu leków, które mogą zwiększać stężenie potasu w surowicy, takich jak inhibitory ACE, diuretyki oszczędzające potas, suplementy potasu. U pacjentów w podeszłym wieku chorujących na cukrzycę, u których występują zaburzenia czynności nerek, taka kombinacja może stanowić poważne zagrożenie dla życia ze względu na możliwość wystąpienia hiperkaliemii.
Interakcje farmakokinetyczne
Niestety, wiele interakcji farmakokinetycznych z udziałem trzech leków trudniej jest zaklasyfikować. Niemniej jednak, można zaobserwować pewne ogólne prawidłowości.
Można by oczekiwać, że pacjent stosujący lek, który jest substratem CYP3A4, i jednocześnie stosuje induktor CYP3A4 oraz inhibitor CYP3A4, nie powinien być narażony na wystąpienie interakcji, ze względu na wzajemne, antagonistyczne działanie induktora i inhibitora. Jednak dostępne dane wskazują, że efekty działania induktora i inhibitora rzadko znoszą się nawzajem w pełni. Tak więc stężenie trzeciego leku – substratu – może być inne niż wtedy, gdyby lek był podawany sam. Na przykład łączne stosowanie induktora CYP3A4 (ziele dziurawca) i inhibitora CYP3A4 (rytonawir) oraz substratu CYP3A4 midazolamu skutkuje zwiększonym stężeniem substratu we krwi.
Ciekawym typem interakcji (być może mającym większe znaczenie klinicznie) jest sytuacja, gdy stosowany lek posiada dwie podstawowe ścieżki metabolizmu, a każda z nich jest hamowana przez inny inhibitor. Na przykład repaglinid jest metabolizowany przez CYP2C8 i CYP3A4, a obie te ścieżki mogą zostać zablokowane poprzez gemfibrozyl (inhibitor CYP2C8) i itrakonazol (inhibitor CYP3A4). W konsekwencji, stężenie repaglinidu w osoczu może ulec zwiększeniu, przy czym nie jest to zależność typu 1+1. W przeprowadzonych badaniach gemfibrozyl spowodował 8-krotny wzrost stężenia repaglinidu, natomiast w przypadku itrakonazolu odnotowano wzrost 1,4-krotny. Natomiast zastosowanie gemfibrozylu i itrakonazolu razem spowodowało prawie 20-krotny wzrost stężenia repaglinidu.
Podobny efekt zaobserwowano, gdy oksykodon (metabolizowany przez CYP2D6 i CYP3A4) podawano łącznie z chinidyną (inhibitor CYP2D6), ketokonazolem (inhibitor CYP3A4) oraz z obydwoma inhibitorami jednocześnie. W tym przypadku stężenie substratu we krwi również przekraczało sumaryczne wyniki podawania dwóch leków jednocześnie.
Podsumowując, chociaż interakcje typu lek-lek-lek nie są dobrze zbadane, to warto zwrócić uwagę na leki metabolizowane na tych samych szlakach.