Walka między Karnawałem i Wielkim Postem (Pieter Bruegl Starszy)

Zanim nastanie Wielki Post, w wielu zakątkach świata trwa karnawał. W Wiedniu organizuje się ponad 300 balów karnawałowych, nie stanowią one jednak jedynej zimowej atrakcji stolicy Austrii.

W 2001 roku powstała w Wiedniu nowa dzielnica. W pobliżu cesarskiej rezydencji i Starego Miasta stworzono Museums Quartier, w skrócie określane jako MQ. Obecnie jest to jedna z dziesięciu największych na świecie przestrzeni miejskich, gdzie tworzy się nowe instytucje muzealne. Poznanie bogatej kolekcji prac z okresu modernizmu w nowoczesnym gmachu Muzeum Leopolda czy przegląd zbiorów sztuki z II połowy XX wieku w Muzeum Sztuki Nowoczesnej (MUMOK), w pełni mogłoby wypełnić wolny czas wiedeńczyków. Jednak to nie wszystko. W pobliskim sąsiedztwie tych współczesnych realizacji architektonicznych, które zostały wzniesione w miejscu dawnych stajni cesarskich, istnieją także o wiele starsze instytucje związane z nauką i sztuką. Po drugiej stronie Museumsplatz stoją dwa bliźniacze budynki, w których już pod koniec XIX wieku otwarto niezwykle ważne ekspozycje m.in. dla znawców malarstwa europejskiego.

Wiedeńskie Kunsthistorisches Museum
Najpierw, w 1889 roku, powstało tam Naturhistorisches Museum. Dwa lata później otwarto również pierwsze wiedeńskie muzeum sztuki, w którym, za zgodą Franciszka Józefa I, udostępniono publiczności wielką, cesarską kolekcję. Dzisiaj w zbiorach Kunsthistorisches Museum można odnaleźć sztukę zgromadzoną przez różne pokolenia Habsburgów. Pochodzi ona z wielu obszarów Europy, m.in. z terenów dawnych Niderlandów, na których pomimo wojen religijnych prężnie rozwijała się sztuka w XVI-XVII w. Wówczas to w miastach takich, jak Antwerpia czy Bruksela, funkcjonowało wiele ważnych warsztatów. Jeden z nich należał do ulubionego malarza Rudolfa II Habsburga – Pietera Bruegla Starszego (ok. 1525-1569).

Świat w krzywym zwierciadle
Kolekcjonerstwo Rudolfa II doprowadziło do tego, że już ok. 1600 roku trudno było pozyskać na rynku sztuki prace Bruegla. Pomimo to przez wiele lat nie były one przedmiotem żadnego większego zainteresowania ze strony nowych właścicieli dzieł zgromadzonych przez Habsburga. Dopiero zaprezentowanie ich szerszej publiczności wpłynęło na wykształcenie się nowego rodzaju fascynacji twórczością tego artysty. Wówczas to wykreowany przez Bruegla „świat na opak” bardzo szybko przykuł uwagę nie tylko historyków sztuki, ale też amatorów dawnego malarstwa. W następstwie tego zaczęto podejmować próby odszyfrowania znaczeń poszczególnych kompozycji malarza. W jakimś stopniu trwają one do dziś. Dla każdego zainteresowanego obrazem niderlandzkiej obyczajowości, ukazywanej przez malarza z pewnym humorem i ironią, stanowią one przedmiot wielu studiów. Często są one podejmowane w celu odkrycia wszystkich sekretów spraw ludzkich ukazanych przez Bruegla.

Wieloznaczność rzeczywistości
„ Walka między Karnawałem i Wielkim Postem” z 1559 roku to obok „Dziecięcych zabaw” i „Niderlandzkich przysłów” jedna z bardziej skomplikowanych kompozycji mistrza przedstawiających sceny z życia mieszkańców niewielkiego miasteczka. Jej ramy przestrzenne tworzy tak, jak w wielu innych pracach, plac znajdujący się pomiędzy karczmą a kościołem. Nie jest to miejsce przypadkowe. Plac miejski był przestrzenią publiczną niezwykle ważną pod względem społecznym. Na nim rozgrywały się niemal wszystkie istotne wydarzenia dla życia danej społeczności. Jednak w kompozycji mistrza miejsce to zyskało także inne znaczenie. Zestawienie ze sobą tych dwóch budynków stworzyło pewnego rodzaju wyobrażenie odmiennych opcji życia. Przez to karczma w obrazie Bruegla stała się symbolem jednego z siedmiu grzechów głównych, obżarstwa, a kościół jednej z cnót, pobożności.

Wojna na różnych frontach
Symboliczne zakomponowanie prze­strzeni znalazło odzwierciedlenie w rozplanowaniu poszczególnych scen. Na pierwszym planie Bruegel ukazał postać tęgiego mężczyzny, króla Karnawału i chudą sylwetkę mającą być wyobrażeniem Postu, którą określano także jako „pannę młodą”. Jedna postać siedzi na wielkiej, drewnianej beczce, stanowiącej odniesienie do hucznej zabawy, druga na prostym krześle, będącym znakiem pokuty. Król jest ubrany w obcisły strój podkreślający m.in. jego atrybuty męskości, które postrzegano jako odniesienie do rozpusty. Post ma na sobie luźne, zwykłe odzienie, uzupełnione koszem o kształcie pszczelego ula, co miało być przypomnieniem powinności wypełniania boskich nakazów, które są słodkie jak miód. Karnawał trzyma w ręku rożen z głową świni, będącej jak kiełbasa czy gęś symbolicznym przedstawieniem grzechu obżarstwa. Panna młoda dzierży w prawej dłoni łopatę do wyjmowania chleba z pieca, na której leżą ryby, symbol postnej potrawy.

Wokół Karnawału idą ludzie, tworzący rozbawiony orszak hrabiego (osoba z instrumentem) i hrabiny (osoba w niebieskim płaszczu). Za Postem kroczą mieszkańcy z kołatkami i ludzie rozdający jałmużnę chorym, umierającym, ślepym i trędowatym. W głębi ten spór pomiędzy Karnawałem i Postem, protestantami i katolikami, dodatkowo podkreślają różne grupy mieszkańców. Jedni się bawią, tańcząc wkoło czy podcinając biczykiem bączki, inni wychodzą z kościoła z pochylonymi głowami. W centrum obrazu spór pomiędzy rozpustą a wstrzemięźliwością odzwierciedla również pokazanie obok siebie pary idącej za błaznem oraz kobiet sprzedających ryby. Można to uznać za kolejny przykład karnawałowego i postnego zachowania. W rezultacie nawet drobne detale kompozycji takie, jak świnia w błocie i woda w studni, stają się symbolem. Pierwsze jest znakiem grzechu, a drugie – czystości. Rozpoznanie tych wszystkich elementów może być dużym wyzwaniem. Warto jednak spróbować.<

Warto zobaczyć
W Kunsthistorisches Museum w Wiedniu można odnaleźć prace wielu mistrzów północy, m.in.: Jana van Eycka („Portret kardynała Niccolò Albergati”), Albrechta Dürera („Madonna z dzieciątkiem i gruszką”), Hieronima Boscha („Chrystus niosący krzyż”), Jana Vermeera („Alegoria malarstwa”). W kolekcji nie zabrakło też prac z południa Europy. „Madonna w zieleni” Rafaela Santi, „Madonna z czereśniami” Tycjana, czy „Madonna Różańcowa” Caravaggia ‑ to tylko kilka przykładów w pełni to potwierdzających. Jednak wśród tych prac miejsce niezwykłe zajmują obok malarstwa Breugla prace Giuseppe Arcimboldo, których nie sposób pominąć.