Układ odpornościowy

Przewlekłe obniżenie odporności nie powoduje żadnych typowych objawów, i dlatego przez długi czas może pozostać niezauważalne. Należy zatem w porę pomyśleć o zmianie niewłaściwego trybu życia i sposobu odżywiania, aby ustrzec się przed infekcjami.

Układ odpornościowy jest jednym z ważniejszych w ludzkim organizmie. Ma zdolność uczenia się, zapamiętywania, oceny i reagowania na bardzo różne bodźce. Jego głównym zadaniem jest zachowanie nienaruszalności organizmu, poprzez chronienie go przed negatywnym wpływem czynników środowiskowych. Spełnia tę funkcję dzięki wielu mechanizmom, wykształconym w toku ewolucji. Organami, które wchodzą w skład układu immunologicznego człowieka, są: grasica, szpik, śledziona, węzły chłonne, migdałki, kępki Peyera i wyrostek robaczkowy. Tam też magazynowane są komórki biorące udział w odpowiedzi immunologicznej.

Na poziomie biologicznym odpowiedź immunologiczna zależy od aktywności limfocytów B i T, a także komórek prezentujących limfocytom antygen T, takich jak immunoglobuliny i receptory limfocytów. Wśród komórek układu odpornościowego wyróżnia się następujące typy limfocytów: monocyty, makrofagi, limfocyty T (indukcyjne, wspomagające, supresyjne, cytotoksyczne), limfocyty B, komórki naturalnie cytotoksyczne – NK. Komórki te dojrzewają i „uczą się” w narządach układu immunologicznego. W odpowiedzi immunologicznej wytwarzane są różne produkty: przeciwciała – immunoglobuliny, cytokiny, limfokiny (angiokiny, czynniki wzrostu komórek np. nerwowych, układu krwionośnego, nabłonków i śródbłonków) oraz hormony.

Naturalne i wrodzone bariery ochronne
Układ odpornościowy ochrania organizm przed infekcją na kilku poziomach. Rolę tę pełni kilkanaście barier mechanicznych, chemicznych i biologicznych. Skóra, oprócz bariery mechanicznej, stanowi – podobnie jak drogi oddechowe – barierę chemiczną, wydzielając peptydy antybakteryjne, takie jak β-defensyny. Enzymy, np. lizozym i fosfolipaza A, zawarte w ślinie, łzach i mleku kobiecym mają działanie przeciwbakteryjne. W żołądku zaś kwas żołądkowy i proteazy tworzą silną chemiczną ochronę przed patogenami, które dostały się do jego wnętrza. Komensalna flora znajdująca się wewnątrz przewodu pokarmowego i drogi moczowo-płciowej stanowi barierę biologiczną, konkurując o pokarm i przestrzeń z patogenicznymi bakteriami, czasem przez zmianę warunków w ich otoczeniu (np. pH lub dostępności żelaza). To zmniejsza ryzyko rozwoju patogenów do ilości umożliwiającej wywołanie choroby.

Po przełamaniu naturalnych barier ochronnych przez patogen, wrodzony układ odpornościowy zapewnia natychmiastową, lecz nieswoistą odpowiedź. Odporność wrodzona charakteryzuje się brakiem samoczynnie wytwarzanych przeciwciał. Wszystkie pierwiastki i komórki odpornościowe dostarczane są wraz z mlekiem matki. Mikroorganizmy, które pomyślnie przedrą się przez bariery zewnętrzne i wtargną do organizmu, napotkają komórki i mechanizmy wrodzonego układu odpornościowego. Ich nieswoistość oznacza, że układy te rozpoznają i odpowiadają na patogeny w standardowy sposób, jednocześnie nie nadając długotrwałej odporności przeciw patogenowi.

Pamięć immunologiczna
Jeżeli patogeny skutecznie unikną odpowiedzi nieswoistej (wrodzonej), kręgowce posiadają jeszcze trzecią warstwę ochronną – układ odpornościowy adaptacyjny. Tutaj układ odpornościowy usprawnia swoją odpowiedź na infekcję, poprzez udoskonalone rozpoznawanie patogenu wyeliminowanego już wcześniej. Ta odpowiedź jest zachowywana w formie pamięci immunologicznej i umożliwia przystosowanie układu do zorganizowania szybszego i silniejszego ataku na ten patogen w przyszłości.

Odpowiedź immunologiczna to całokształt zmian, jakie zachodzą w organizmie pod wpływem kontaktu z antygenem. Na pełną odpowiedź odpornościową składa się faza indukcji – gdy dochodzi do rozpoznania antygenu i jego prezentacji limfocytom; oraz faza efektorowa – podczas której czynniki nieswoiste działają nadal, ale jednocześnie zaczynają działać limfocyty, które w zasadzie przejmują kontrolę nad całą reakcją odpornościową.
Organizm człowieka wykształcił zdolność zapamiętywania antygenu. Limfocyty T rozpoznają – poprzez kontakt ich receptorów – strukturę antygenową na komórkach prezen­tujących, takich jak makrofagi, komórki dendrytyczne Langerhansa i czasem limfocyty B. Taki kontakt jest zapamiętywany przez limfocyty, dzięki czemu ponowne wykrycie antygenu w przyszłości spotyka się z bardziej zdecydowaną i szybszą odpowiedzią immunologiczną. Zjawisko to nazywamy „pamięcią immunologiczną”. Te właściwości układu immunologicznego wykorzystywane są w naturalnym nabywaniu odporności na choroby – poprzez kontakt z infekcją lub dzięki szczepieniu.

Określenia typu odpowiedzi immunologicznej można dokonać uwzględniając: jej mechanizm na odpowiedź humoralną i komórkową; swoistość – odpowiedź swoista (nabyta) i nieswoista (wrodzona); a także szybkość reakcji i długość trwania – odpowiedź pierwotna i wtórna.

Przyczyny obniżenia odporności
Obniżenie aktywności układu immunologicznego może mieć różne podłoże. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy są nawyki cywilizacyjne, które mogą powodować także inne poważne schorzenia, jak choćby choroby układu krążenia. W głównej mierze odpowiedzialny jest za to niewłaściwy model żywienia, charakteryzujący się wysoką kalorycznością posiłków oraz dużą zawartością tłuszczów i rafinowanych węglowodanów, a małą ilością surowych owoców i warzyw.

Właściwemu działaniu układu immunologicznego nie sprzyja także brak ruchu oraz niedostateczne hartowanie organizmu na świeżym powietrzu, dysbakterioza, czyli zmiana mikroflory jelitowej, której skład przestaje być optymalny dla prawidłowego przetwarzania pożywienia. Ogniska chorobowe, umiejscowione np. w migdałkach lub korzeniach zębów, substancje szkodliwe dla środowiska, stres, pośpiech i liczne bodźce dnia codziennego, oddziałujące poprzez wegetatywny układ nerwowy, również wpływają ujemnie na funkcje odpornościowe organizmu.
Przewlekle obniżoną odporność zawsze należy oceniać jako stan poważny, natomiast przejściowemu osłabieniu czynności obronnych nie trzeba zazwyczaj przypisywać specjalnego znaczenia. Może ono pojawić się na przykład wtedy, gdy żyjemy w długotrwałym stresie wywołanym przez czynniki psychiczne. W takiej sytuacji układ odpornościowy najpierw pracuje na zwiększonych obrotach, aż do chwili, gdy obciążenie się zmniejszy. Potem na jakiś czas wyraźnie zwalnia tempo, dając organizmowi czas na zregenerowanie sił. W podobny sposób oddziałuje na układ odpornościowy przeciążenie fizyczne, dlatego sportowcy wyczynowi bardzo często zapadają na choroby zakaźne. Przejściowe osłabienie odporności grozi również sportowcom amatorom, którzy nadwyrężyli swój organizm.