Nienasycone kwasy omega-3, Dlaczego są tak ważne dla serca i układu krążenia?

Ostatnie statystyki dotyczące chorób serca i układu krążenia nie napawają optymizmem. Wynika z nich jednoznacznie, że prawie połowa zgonów w Polsce jest spowodowana tymi chorobami. Odpowiednia dieta w znamienny sposób może zmniejszyć ryzyko wystąpienia miażdżycy, a także jej poważnych konsekwencji – zawału serca i udaru mózgu. Z badań Instytutu Żywności i Żywienia (IŻiŻ) wynika, że dieta Polaków jest nieodpowiednio zbilansowana. Za dużo w niej nasyconych kwasów tłuszczowych, co jest skorelowane z wysokim poziomem cholesterolu LDL, odpowiedzialnym za rozwój zmian miażdżycowych.

Zdrowe żywienie

Duńscy naukowcy pod koniec lat 60. przeprowadzili badania na Grenlandii, analizując wpływ diety bogatej w ryby morskie na zdrowie Eskimosów. Zwrócili uwagę, iż mimo wysokiej kaloryczności ich diety, bardzo rzadko zapadają oni na choroby serca i układu krążenia. Odpowiedzialne za to były kwasy omega-3, należące do grupy Niezbędnych Nienasyconych Kwasów Tłuszczowych (NNKT).

Kwasy te muszą być dostarczane z pożywieniem, gdyż organizm człowieka nie potrafi ich syntetyzować. Źródłem tych związków w diecie są oleje roślinne (lniany, sojowy), a przede wszystkim tłuste ryby morskie. W zależności od gatunku ryb i ich miejsca bytowania występują różnice w zawartości i proporcjach kwasów EPA i DHA. Popularyzacja zdrowego żywienia i zwiększenie spożycia w diecie kwasów omega-3 przyniosła zadowalające efekty w Finlandii, gdzie zmniejszyła się umieralność z powodu choroby niedokrwiennej serca.

Z badań IŻiŻ wynika, iż ogólne spożycie tłuszczów w Polsce wciąż jest zbyt wysokie. Zarówno w przypadku populacji mężczyzn (77,4 proc.), jak i kobiet (62,7 proc.) zaobserwowano nadmierne dostarczanie energii z tłuszczu. Należy mieć nadzieję, że programy upowszechniające zmniejszenie spożycia tłuszczów zwierzęcych na korzyść ryb i olejów roślinnych przyniosą lepsze efekty. Pierwszym symptomem jest zmiana w diecie Polaków proporcji kwasów omega-3 do omega-6 na korzyść kwasów omega-3. Obecnie wynosi ona 1:5.

Wpływ omega-3 na układ sercowo-naczyniowy

Korzystny wpływ kwasów omega-3 w prewencji chorób serca został potwierdzony w wielu badaniach, jednak nie do końca zostały wyjaśnione mechanizmy takiego działania.

• Wpływ na profil lipidowy

Lipidy mają duże znaczenie w rozwoju zmian miażdżycowych. Jednym z pierwszych mechanizmów, jaki poznano – w przypadku omega-3 – było obniżanie poziomu trójglicerydów o około 30 proc. Spowodowane jest to przede wszystkim obniżeniem produkcji aterogennych lipoprotein o bardzo małej gęstości (VLDL). DHA podnosi poziom korzystnego cholesterolu HDL2. Z kolei wpływ na frakcję LDL jest niewielki.

• Działanie antyarytmiczne

Działanie antyarytmiczne kwasów omega-3 budzi najwięcej kontrowersji, szczególnie w świetle opublikowanego ostatnio badania SOFA, które nie potwierdziło korzystnego działania tych kwasów na zachowanie prawidłowego rytmu serca. Jednakże wcześniejsze doniesienia wskazują na działanie stabilizujące pracę mięśnia sercowego.

Kwasy omega-3 – EPA i DHA – konkurują z kwasem arachidonowym (ARA) o miejsce wbudowania w błonach komórkowych, co korzystnie wpływa na jej stabilność. Zwiększają o około 50 proc. bodziec elektryczny potrzebny do wywołania potencjału czynnościowego, wydłużają o około 150 proc. okres spoczynkowy poprzez wpływ na kanały wapniowe. Dodatkowo zmniejszają ilość tromboksanu i niezestryfikowanych kwasów tłuszczowych, działających proarytmogennie.

• Wpływ na ciśnienie

Zaobserwowano korzystniejszy wpływ na ciśnienie kwasu DHA niż EPA. Taki efekt wywołuje podwyższenie produkcji lub uwalnianie czynnika rozszerzającego naczynia – tlenku azotu. Zmniejsza on także opór obwodowy, obniża poziom noradrenaliny i prostanoidów zwężających naczynia.

• Działanie antyagregacyjne

Olej rybi ma właściwości przeciwzakrzepowe, co wpływa korzystnie na zmniejszenie ryzyka ostrych zespołów wieńcowych. Jako mechanizmy podaje się obniżenie syntezy proagregacyjnego tromboksanu A2, nasilenie fibrynolizy poprzez nasilenie syntezy tkankowego aktywatora plazminogenu, obniżenie poziomu fibrynogenu.

• Korzystny wpływ na śródbłonek

Korzystny wpływ na śródbłonek jest związany z obniżeniem stężenia utlenionych lipidów, zmniejszeniem ilości wolnych rodników w granulocytach, redukcją aktywności płytek w śródbłonku. Dodatkowo kwasy omega-3 łatwiej wbudowują się w błony komórkowe niż kwas arachidonowy, co znacznie poprawia elastyczność naczyń.

• Działanie przeciwzapalne

Kwasy omega-3 biorą udział w przemianach metabolicznych szlaku cyklooksygenazy i lipooksygenazy. W wyniku tych procesów powstaje szereg ważnych związków mających znaczenie w profilaktyce chorób serca i układu krążenia. Badania ostatnich lat wskazują na zahamowanie mRNA dla IL-1beta silnie prozapalnej cytokiny (na poziomie ekspresji genów). W miażdżycy procesy zapalane wewnątrz blaszki są niebezpieczne, gdyż prowadzą do wytworzenia tzw. niestabilnej blaszki miażdżycowej.

Potwierdzenia kliniczne

Wiele badań klinicznych potwierdza powyższe korzystne efekty działania kwasów omega-3 w prewencji chorób serca i układu krążenia. Poniżej zostały przedstawione badania najczęściej cytowane w literaturze, na których oparto zalecenia kardiologiczne.

• The Lyon Diet Heart Study

W badaniu wzięło udział 605 pacjentów po zawale, losowo przydzielonych do dwóch grup. Pierwszej zalecano dietę bogatą w owoce, warzywa, a ubogą w czerwone mięso i zachęcano do stosowania margaryny wzbogaconej w kwas
-linolenowy. Osoby z grupy kontrolnej nie otrzymały szczególnych zaleceń żywieniowych. Badanie zostało przerwane po dwóch latach (planowano na 5) ze względu na olbrzymią 70 proc. redukcję ryzyka zgonu i zawału serca niezakończonego zgonem w grupie badanej. Efekty utrzymywały się przez 5 lat po zakończeniu badania. Nie zaobserwowano przy tym wyraźnych różnic w stężeniu lipidów.

• DART (Diet and Reinfraction Trial)

W badaniu wzięło udział 2033 mężczyzn, których podzielono na 3 grupy. Pierwsza otrzymała zalecenie zmniejszenia spożycia tłuszczu, w tym kwasów tłuszczowych nasyconych, druga grupa zalecenie spożywania 2 razy w tygodniu tłustych ryb (1,5 g EPA), a trzecia zwiększenie spożycia błonnika. Jedynie w grupie z zaleceniami zwiększonego spożycia ryb zaobserwowano redukcję zgonów ogółem i zgonów sercowo-naczyniowych o 29 proc.

• GISSI – Prevenzione Trial

W badaniu brało udział 11 324 osób po zawale serca. Pacjentów przydzielono do grup otrzymujących oleje rybie w dawce 1 g dziennie, witaminę E, oba składniki lub żaden. Okazało się, że w trwającym 3,5 roku badaniu, suplementacja olejem rybim o 45 proc. obniżała ryzyko nagłych zgonów sercowych, o 30 proc. redukcje zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych i o 20 proc. ryzyko śmiertelności ogólnej. Nie zaobserwowano powyższych efektów w przypadku suplementacji witaminą E. Konsekwencją badania stały się zalecenia kardiologiczne uwzględniające suplementację kwasami omega-3 w celu zmniejszenia ryzyka chorób serca.

Rekomendacje
Europejskie Towarzystwo Kardiologiczne (ESC) oraz Polskie Towarzystwo Kardiologiczne zalecają (klasa 1) suplementację 1 g kwasów omega-3 dziennie u pacjentów po zawale serca z uniesieniem odcinka ST. Stanowi to element profilaktyki wtórnej. Natomiast w profilaktyce pierwotnej, zarówno w zaleceniach żywieniowych, jaki i leczeniu zaburzeń lipidowych zaleca się suplementację 2 g kwasów omega-3 dziennie.

Również rekomendacje amerykańskie (American Heart Association) odnoszą się do zaleceń żywieniowych i leczenia zaburzeń lipidowych, zalecając (klasa 1) stosowanie suplementacji 1 g kwasów omega-3 dziennie u pacjentów po przebytym zawale. W świetle badań naukowych i oceny czynników ryzyka występowania chorób sercowo-naczyniowych niezbędna jest zmiana nawyków żywieniowych. O sile dowodów naukowych potwierdzających działanie kwasów omega-3 mogą świadczyć zalecenia ESC i AHA.