Historia ukryta w moździerzach

Moździerze należą do najstarszych utensyliów aptecznych, jakich używano do wyrobu leków. To w nich rozdrabniano, kruszono, ucierano i mieszano surowce naturalne.

Pierwsze informacje o używaniu moździerzy do przygotowywania środków leczniczych pochodzą z przepisów zawartych w dziele „De medicina” A.C. Celsusa z I wieku n.e. Moździerzy używali Rzymianie, a następnie Arabowie i Persowie. Z przekazów wiadomo również, że naczyń tych używano do przygotowania surowców do doświadczeń alchemicznych.

Moździerz w sztuce
Pierwsze średniowieczne apteki powstały w Europie – w Hiszpanii i we Włoszech. W istniejących do dziś dziełach (obrazach, rycinach, rzeźbach, freskach oraz miniaturach w rękopisach iluminowanych) można znaleźć informacje o tym, jak wyglądały i były wyposażone ówczesne pracownie medyków i alchemików. Moździerz stanowił wyposażenie niezbędne, dlatego często wykorzystywano motyw tego naczynia na pieczęciach do lakowania czy jako ozdobę inicjałów.

Przykładem może być pochodząca z XVI wieku publikacja o właściwościach leczniczych ziół, będąca wzbogaconą i uzupełnioną przez Szymona z Łowicza wersją dzieła średniowiecznego. Na stronie tytułowej został umieszczony drzeworyt przedstawiający lekarza i aptekarza, na rycinie znalazł się również moździerz.
Oglądając dzieła wielu artystów, możemy zobaczyć bardzo ciekawe moździerze stanowiące wyposażenie pracowni uczonych i medyków. W zbiorach polskich muzeów znajduje się wiele takich dzieł. Jednym z przykładów może być znajdujący się w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu obraz „W izbie alchemika”, pochodzący z drugiej połowy XVIII wieku, przypisywany Pieterowi Symonszowi Potterowi. Inne dzieło to obraz „Vanitas” nieznanego holenderskiego malarza z przełomu XVI i XVII wieku, znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

Z łacińskiego mortarium
Słowo moździerz pochodzi z języka łacińskiego (mortarium). Tłuczek do ucierania i rozdrabniania to pistel. Moździerze odlewane z różnych metali były gładkie lub bogato zdobione. Natomiast pistle zawsze pozostawały gładkie. Pośrodku miały jedynie pierścień. Rozszerzone końce z jednej lub dwóch stron służyły do tłuczenia. Ustawiano je w aptekach na ułatwiających pracę podstawkach wykonanych z drewna lub kamienia. Moździerze wykonywano z różnych tworzyw. Starożytni używali drewna, kamienia, marmuru, alabastru lub bazaltu.

W okresie średniowiecza pojawiły się moździerze z brązu będącego stopem miedzi i cyny. Już w XVI wieku pojawiły się moździerze odlewane z żeliwa. W XVIII wieku zaczęto masowo odlewać moździerze z mosiądzu będącego stopem miedzi z cynkiem. Pojawiły się również moździerze porcelanowe.

Wraz z rozwojem wiedzy medycznej i farmaceutycznej zmieniały się preferencje dotyczące tworzywa, z jakiego były wykonane moździerze – nie wszystkie nadawały się do produkcji leków. Niektóre surowce zmieniały kolor podczas ucierania. Stwierdzono wtedy, że część z nich wchodzi w reakcję z materiałem. Alchemicy tłumaczyli to zjawisko specjalną mocą istniejącą w określonych moździerzach, mającą wpływ na tłuczone surowce i ich związki.

Moździerze w zbiorach muzealnych
Moździerz składa się z kilku zasadniczych części: brzuśca zwanego płaszczem, stopy nazywanej bazą oraz kołnierza. Może mieć jeden lub dwa uchwyty. Jego przeznaczenie wpłynęło w sposób zasadniczy na jego kształt.
Oglądając kolekcję moździerzy w Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej, można stwierdzić, że było kilka typów moździerzy, które różniły się tylko nieznacznie kształtem. Zmiany determinował rodzaj użytego materiału. Największym modyfikacjom ulegały elementy dekoracji zależne od mody i umiejętności rzemieślników w odlewniach.
W muzealnych zbiorach znajduje się wiele interesujących moździerzy różnej wielkości, z dekoracją bogatą lub skromniejszą. Muzeum ma także dużą kolekcję moździerzy porcelanowych w kształcie okrągłych mis o różnej wielkości. Jednak najbardziej interesujące moździerze to te wykonane z żeliwa, mosiądzu i brązu.
Jednym z najciekawszych eksponatów jest moździerz z brązu, pochodzący prawdopodobnie z XVIII wieku. Ma kształt stożkowaty. Na wyodrębnionej kilkoma wałkami bazie znajduje się płaszcz zdobiony palmetami. Kołnierz rozszerza się ku górze. Moździerz ma dwa bardzo ciekawe, dekoracyjne uchwyty w kształcie smoczych główek. Pistel jest zakończony z obu stron spłaszczonymi kulami.

Warto również wspomnieć o moździerzu z drewnianą pokrywką z otworem do umieszczenia pistla. Został on wykonany z żeliwa. Ma kształt cylindryczny z wysokim, rozchylonym kołnierzem. Dwa uchwyty są w kształcie płasko ściętych czopów. Pistel jest prosty, zakończony dużą kulą. Eksponat pochodzi z apteki we Włochach. Inny, równie ciekawy, żeliwny moździerz pochodzi z końca XIX wieku. Jest interesujący, ponieważ na jego brzuścu znajduje się odlana w żeliwie nazwa wiedeńskiej odlewni Hammer & Korsak z przełomu XIX i XX wieku.

Na szczególną uwagę zasługuje również moździerz wykonany z mosiądzu o kształcie cylindrycznym z rozszerzającym się lejkowato kołnierzem. Na jego brzuścu znajduje się wygrawerowany napis „1850”, datujący eksponat na II połowę XIX wieku. Inny nieduży moździerz ma bardzo ciekawe uchwyty w kształcie karbowanych walców.
Uzupełnieniem historii moździerzy w Muzeum Farmacji jest XX-wieczny moździerz mechaniczny z apteki szpitalnej. Składa się on z dużej porcelanowej misy umocowanej specjalnymi uchwytami do silnika. Ten wprawia w ruch duży pistel, umieszczony w specjalnym uchwycie.

Mimo upływu wielu stuleci od wynalezienia moździerzy, ich kształt zasadniczo się nie zmienił. Masowa produkcja leków wypiera jednak prawie całkowicie z apteki recepturę, a wraz z nią moździerze odchodzą do historii.