Maści lecznicze

W chorobach skóry bardzo często stosuje się maści. W tym artykule opiszę m.in., jakie są rodzaje maści i ich podłoży oraz jak istotne są odpowiednie warunki produkcji takich preparatów.

W procesie produkcji maści substancja lecznicza jest wprowadzana do podłoża poprzez rozpuszczenie, zawieszenie bądź zemulgowanie. O skuteczności działania maści w dużym stopniu decyduje rodzaj podłoża – dotyczy to uwalniania substancji czynnej z układu i jej wchłaniania przez skórę.

Substancja lecznicza może przenikać przez warstwy skóry drogą transepidermalną, wnikając do przestrzeni międzykomórkowych lub migrując przez błony komórkowe. Innym „kanałem dystrybucji” są ujścia kanałów potowych i łojowych oraz mieszki włosowe (droga transfolikularna).

Podłoża maściowe
Jak wspomniałam, prawidłowy wybór podłoża dla określonej maści wpływa na skuteczność terapii nią prowadzonej – od niego zależy stopień nawodnienia warstwy rogowej naskórka oraz zdolność uwalniania substancji leczniczej.

Literatura podaje różne kryteria podziałów podłoży maściowych, jednak najbardziej przejrzysty jest podział uwzględniający ich właściwości fizykochemiczne. Mogą to być:

• podłoża lipofilowe (niezmywalne wiążące małe ilości wody), które dzielimy na węglowodorowe (np. wazelina naturalna i sztuczna, plastibase) i tłuszczowe (np. smalec wieprzowy i oleje utwardzone);
• podłoża absorpcyjne (niezmywalne, mogące wiązać wodę dzięki zawartości emulgatorów) – wśród nich wyróżniamy: bezwodne (np. lanolina bezwodna, pochodne lanoliny – euceryt, euceryna, maść cholesterolowa), uwodnione (np. lanolina uwodniona);
• podłoża zmywalne wodą (kremy) – układy dwufazowe o dużej zawartości wody (do 80 proc.), w warstwie lipofilowej występują np. alkohole tłuszczowe, wazelina, parafina;
• podłoża hydrożelowe (rozpuszczalne w wodzie i zmywalne) dzielące się na: żele nieorganiczne (np. żel z dwutlenku krzemu), żele organiczne (np. maść glicerolowa);
• podłoża polietylenoglikolowe (beztłuszczowe i zmywalne) – produkty polimeryzacji i polikondensacji tlenku etylenu, glikolu etylenowego i wody (np. PEG);
• podłoża silikonowe, stosowane w produkcji maści ochronnych.

Podział maści
Biorąc pod uwagę głębokość (w warstwach skóry), na jaką dociera znajdująca się w maściach substancja czynna, dzielimy je na: maści epidermalne (działające powierzchniowo) – w ich podłożu węglowodorowym umieszcza się środki antyseptyczne bądź ściągające; maści endodermalne (penetracyjne) – docierają do skóry właściwej, podłożami ułatwiającymi migrację substancji czynnej (np. lanolina lub smalec); maści didermalne (działające ogólnie) – umożliwiają podanie określonej substancji do układu krwionośnego lub limfatycznego, o podłożach emulsyjnych w/o i o/w oraz rozpuszczalnych w wodzie.

Inny podział maści opiera się na sposobie wprowadzenia substancji czynnej, czyli właściwościach fizykochemicznych układu podłoże-substancja czynna. Jeśli substancja rozpuszcza się w podłożu, otrzymujemy „maść roztwór”. Natomiast gdy substancja czynna jest ciałem stałym i nie rozpuszcza się w podłożu ani w rozpuszczalniku dopuszczonym do stosowania w produkcji maści, otrzymuje się „maść zawiesinę”. Trzeci rodzaj maści to „maść emulsja”, w której substancja czynna rozpuszcza się tylko w jednej z faz emulsji.

Przygotowanie podłoża
Zgodnie z wytycznymi WHO proces produkcji maści „powinien przebiegać w warunkach szczególnej czystości i prowadzić do otrzymania produktu odpowiadającego stawianym mu wymaganiom”.

W procesie produkcji wyróżniamy: przygotowanie podłoża, przygotowanie substancji leczniczej, wprowadzenie substancji leczniczej do podłoża, homogenizację maści oraz pakowanie. W produkcji masowej pakowanie poprzedzone jest przez fasowanie.

Przygotowując podłoże, składniki lipofilowe podgrzewa się w łaźni wodnej i cedzi w celu usunięcia zanieczyszczeń, a następnie schładza mieszając. Jeśli maść ma zawierać wodę, dodaje się ją porcjami (temperatura wody powinna być zbliżona do temperatury podłoża maściowego).

W recepturze maści ocznych, maści zawierających antybiotyki lub przeznaczonych do stosowania na rany lub oparzenia, podłoże wyjaławia się w temp. 1600C przez 1 godzinę w suszarkach. Substancja czynna powinna być odpowiednio rozdrobniona, ponieważ im mniejsze są jej cząstki, tym większa powierzchnia działania. Wspomniane wyżej wymagania „jałowościowe” dotyczą również substancji czynnych, dlatego przed wprowadzeniem do podłoża należy je oczyścić z zanieczyszczeń mikrobiologicznych.

Wprowadzenie substancji czynnej
Wprowadzając substancję czynną bierze się pod uwagę jej rozpuszczalność w podłożu lub w wodzie. Jeśli można ją rozpuścić w podłożu, wprowadzamy ją tam stopniowo i mieszamy do zastygnięcia. W przypadku receptury maści zawiesiny substancję rozprowadzamy w niewielkiej ilości stopionego podłoża i otrzymany koncentrat mieszamy z pozostałym podłożem.

Produkcja emulsji typu w/o i o/w przebiega najczęściej w temperaturze pokojowej, a intensywne mieszanie sprzyja powstawaniu emulsji. W przemysłowej produkcji wykorzystuje się mieszalniki z płaszczem chłodząco-grzejącym, natomiast w recepturze aptecznej sporządza się „sprawdzoną metodą” ucierania w moździerzu porcelanowym.

Maści powinny wykazywać równomierne rozproszenie substancji czynnej w całej objętości, a substancja ta powinna być jednakowo rozdrobniona (homogenizacja). W przemyśle stosuje się w tym celu specjalistyczne urządzenia, np. trójwalcówki. W praktyce aptecznej pozostaje nam wytrwałe rozcieranie w moździerzu.

Pakowanie
Opakowanie powinno zapewnić wygodę stosowania oraz zabezpieczyć maść przed czynnikami, które mają wpływ na jej trwałość i czystość mikrobiologiczną (wilgotność otoczenia, tlen z powietrza, wysychanie, mikroorganizmy). W recepturze jałowej opakowania są wyjaławiane, a pakowanie maści odbywa się w lożach laminarnych.

Ekonomiczny aspekt produkcji maści
Produkcja maści jałowych w aptece wiąże się z zakupem odpowiednich urządzeń (suszarki, loże laminarne), wymaga przeszkolonego w tego typu produkcji personelu i jest procesem długotrwałym.

Jednak z ekonomicznego punktu widzenia przygotowanie maści w aptece jest dla tej placówki opłacalne. Koszt zakupu loży laminarnej zwraca się średnio po wykonaniu ok. 200 recept jałowych.

Jeśli posiadamy urządzenia do pracy w warunkach jałowych, nie odsyłamy pacjentów z receptami „robionymi” zawierającymi w składzie np. antybiotyk. Pacjent jest zadowolony, a apteka powiększa zyski. To może być doskonały sposób na wypromowanie swojej apteki, a nawet utrzymanie się na rynku.