Lewonorgestrel – awaryjna antykoncepcja

Awaryjna antykoncepcja hormonalna (EHC) to inaczej antykoncepcja postkoitalna – potocznie zwana „pigułką po stosunku” lub „pigułką następnego ranka”. Metoda ta obejmuje preparaty zawierające dużą dawkę lewonorgestrelu (hormon z grupy progestagenów).

W Polsce antykoncepcja post-koitalna budzi wiele kontrowersji i często – choć niesłusznie – utożsamiana jest ze stosowaniem środków wczesnoporonnych. W aptekach brytyjskich, po konsultacji z farmaceutą, można otrzymać bez recepty preparat Levonette®. Można go również dostać bezpłatnie na receptę u lekarza rodzinnego, w klinice planowania rodziny lub klinice zdrowia seksualnego.

Preparaty te nie mogą być stosowane jako regularna metoda antykoncepcji. Przeznaczone są do stosowania w ciągu 72 godzin po stosunku płciowym w przypadkach: stosunku bez zabezpieczenia, gwałtu, nieskuteczności zastosowanej metody antykoncepcyjnej (np. pęknięcia lub zsunięcia się prezerwatywy), pominięcia tabletki antykoncepcyjnej, współżycia w płodnym okresie przy stosowaniu naturalnej metody antykoncepcyjnej.

Działanie
Lewonorgestrel w dużych dawkach zapobiega owulacji i zapłodnieniu, powoduje zagęszczenie śluzu szyjkowego, co utrudnia przemieszczanie się plemników. Hormon ten wpływa także na perystaltykę jajowodów, doraźnie zmniejszając ich kurczliwość i spowalniając przechodzenie zapłodnionej komórki przez jajowód. Związek ten nie działa wczesnoporonnie, gdyż za poronienie uważa się usunięcie z macicy zagnieżdżonej komórki jajowej. Zastosowanie antykoncepcji awaryjnej nie chroni przed ciążą, jeśli dojdzie do kolejnego stosunku bez zabezpieczenia.

Preparaty zawierające lewonorgestrel są nieskuteczne, gdy proces implantacji już się rozpoczął. Nie powodują przerwania istniejącej ciąży oraz nie wpływają niekorzystnie na płód. Mimo to kobiety spodziewające się dziecka lub u których istnieje takie podejrzenie, nie powinny ich przyjmować.

Lewonorgestrel może być stosowany w dowolnym dniu cyklu miesiączkowego. Po podaniu doustnym bardzo szybko i prawie całkowicie wchłania się z przewodu pokarmowego, a jego maksymalne stężenie występuje po 2 godzinach. Metabolizm tego hormonu zachodzi w wątrobie, a wydalenie następuje z moczem i kałem, dlatego poważne schorzenia wątroby i nerek stanowią przeciwwskazania do jego stosowania.

Czas działania
Najistotniejszym czynnikiem wpływającym na skuteczność antykoncepcji awaryjnej jest czas, dlatego tabletkę należy przyjąć możliwie jak najszybciej. Pojedyncza dawka lewonorgestrelu przyjęta w ciągu 24 godzin po stosunku zapobiega ciąży w 85-95 proc. Pomiędzy 24 a 48 godziną prawdopodobieństwo to wynosi 85 proc., natomiast w przedziale 48-72 godzin spada do około 58 proc. Jeżeli w ciągu 3 godzin od przyjęcia tabletki wystąpią wymioty lub intensywna biegunka, należy przyjąć jeszcze jedną tabletkę, aby zapewnić odpowiednie stężenie tej substancji we krwi.

Działania niepożądane
Preparaty zawierające lewonorgestrel mogą powodować działania niepożądane, do najczęściej występujących należą: krwawienia i plamienia niezwiązane z miesiączką, opóźnienie miesiączki, ból podbrzusza, nudności, biegunka, wymioty, ból i zawroty głowy, nadwrażliwość piersi, uczucie zmęczenia, wysypka, pokrzywka, świąd, obrzęk twarzy.

Jeżeli krwawienie miesiączkowe opóźnia się lub wystąpią nietypowe krwawienia w terminie następnej miesiączki, lekarz powinien przeprowadzić badania w celu wykluczenia ciąży.

W przypadku nieskuteczności antykoncepcji awaryjnej istnieje ryzyko wystąpienia ciąży pozamacicznej, dlatego kobiety z zapaleniem jajowodu lub ciążą pozamaciczną w przeszłości nie powinny przyjmować tego typu preparatów.

Mimo iż preparaty tego typu nie powodują przerwania istniejącej ciąży, kobiety spodziewające się dziecka lub u których istnieje takie podejrzenie nie powinny ich przyjmować. Dane epidemiologiczne są w tym temacie ograniczone. Lewonorgestrel przenika do mleka matki (0,1% przyjętej dawki), jednak ryzyko narażenia niemowlęcia na działanie hormonu można zmniejszyć, przyjmując tabletkę bezpośrednio po karmieniu i nie-karmienie piersią bezpośrednio po przyjęciu preparatu.

Interakcje z innymi lekami
Skuteczność awaryjnej antykoncepcji hormonalnej może być zmniejszona przez leki indukujące enzymy wątrobowe (przyspieszające metabolizm lewonorgestrelu).

Leki zawierające lewonorgestrel mogą nasilać także ryzyko działania toksycznego cyklosporyny ze względu na możliwość hamowania jej metabolizmu i zwiększania jej stężenia we krwi. W razie stosowania tych leków zaleca się przyjęcie zwiększonej ilości lewonorgestrelu – 3000 µg w dwóch dawkach podzielonych: początkowo 1500 µg, a po 12 godzinach kolejne 1500 µg.

Pod kontrolą farmaceuty
Ze względu na rosnącą liczbę niechcianych ciąż i nielegalnych zabiegów aborcyjnych angielska służba zdrowia NHS (National Health Service) postanowiła rozszerzyć kompetencje farmaceutów i zwiększyć ich rolę w promowaniu wiedzy na temat życia seksualnego i chorób przenoszonych drogą płciową. Od 2001 roku zezwolono na sprzedaż tych preparatów w aptekach bez recepty pod kontrolą farmaceuty, który zobowiązany jest do przeprowadzenia osobowej ankiety z pacjentką i udzielenia szczegółowych informacji na temat mechanizmu działania, interakcji i efektów niepożądanych. Wydając preparat farmaceuta powinien zachęcić pacjentkę do wizyty u lekarza w ciągu 3 tygodni od zażycia środka, w celu sprawdzenia jego skuteczności i zadecydowania o rodzaju regularnej metody antykoncepcji.

Osobowa ankieta
Taki wywiad powinien być przeprowadzany w osobnym pomieszczeniu w sposób jak najbardziej dyskretny, profesjonalny i daleki od poruszania tematów natury etyczno-moralnej. Pytania zadawane są według określonego szablonu. Farmaceuta musi zapytać o wiek pacjentki – jeśli ma ona mniej niż 16 lat, musi ją poinformować o istotnej, wspierającej roli rodziców lub opiekunów i skierować do lekarza lub przeszkolonej pielęgniarki. Poza tym powinien zapytać: czy preparat jest dla osoby, z którą przeprowadzany jest wywiad (wydawanie preparatu osobom trzecim dozwolone jest tylko w wyjątkowych sytuacjach); czy odbyła stosunek płciowy bez zabezpieczenia w ciągu ostatniego cyklu (jeśli tak, istnieje prawdopodobieństwo, że może już być w ciąży); czy stosowała preparat w czasie ostatniego miesiąca; czy pacjentka przyjmuje obecnie jakieś leki, w tym leki ziołowe (możliwe interakcje); czy pacjentka cierpi na choroby przewodu pokarmowego lub wątroby; czy jest uczulona na któryś ze składników preparatu.

Jeśli któraś z odpowiedzi wyklucza pacjentkę, farmaceuta powinien skierować ją do lekarza lub poradni planowania rodziny.