Lekarz sądowy

W Polsce lekarze sądowi pojawili się na początku 2008 roku. Mimo upływu niemal czterech lat, nadal wiedza na temat ich uprawnień, kompetencji i obowiązków jest niewielka.

Wprowadzenie instytucji lekarzy sądowych miało na celu usprawnienie przebiegu postępowań cywilnych i karnych. Lekarze mieli uwiarygodniać przedstawiane przez uczestników postępowań zaświadczenia usprawiedliwiające ich niestawiennictwo z powodu choroby. Chodziło także o ujednolicenie zasad takiego usprawiedliwiania w przepisach postępowania cywilnego i karnego.

Wcześniej praktyka uczestników postępowań sądowych, polegająca na przedstawianiu rozmaitych usprawiedliwień od różnego typu lekarzy, często powodowała wydłużenie (a nieraz całkowity paraliż) prowadzonych spraw. Jak słusznie zauważył w opinii o projekcie ustawy o lekarzu sądowym (druk 1568) T. Wiśniewski (odnosząc się do stanu prawnego sprzed wprowadzenia instytucji lekarzy sądowych): „obowiązująca w tym zakresie regulacja prawna, ze względu na swoją kadłubowość i szczupłość, nie jest zadowalająca. Dlatego też niekiedy w praktyce powstają konflikty między organami sądowymi i prokuratorskimi a uczestnikami, którzy na swoje usprawiedliwienie przedstawiają – zdaniem tych organów – niewłaściwe i niemiarodajne dokumenty lekarskie. Dlatego też konieczność uszczegółowienia przepisów prawnych w tym przedmiocie jest oczywista.” . W efekcie działań legislacyjnych 15 czerwca 2007 r. uchwalono ustawę o lekarzu sądowym – ULS (Dz. U. z 2007 r., Nr 123, poz.849 ze zm.), która weszła w życie 1 lutego 2008 r.

Jak zostać lekarzem sądowym?
Zgodnie z art. 2 ust. 1 ULS, lekarzem sądowym jest lekarz, z którym prezes sądu okręgowego zawarł umowę o wykonywanie czynności lekarza sądowego. Umowa taka zawarta może być jednak wyłącznie po spełnieniu przez osobę ubiegającą się o stanowisko lekarza sądowego kilku istotnych wymagań. Zgodnie z przepisem art. 5 ULS, lekarzem sądowym może zostać wyłącznie osoba, która spełnia następujące warunki: ma prawo wykonywania zawodu lekarza na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ma pełną zdolność do czynności prawnych, nie była karana za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, ma nieposzlakowaną opinię, uzyskała rekomendację okręgowej rady lekarskiej, ma tytuł specjalisty lub specjalizację I lub II stopnia.

Podkreślić trzeba, że lekarzem sądowym nie może zostać lekarz, wobec którego jest prowadzone postępowanie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, a także postępowanie związane z niedostatecznym przygotowaniem zawodowym lub w przedmiocie niezdolności do wykonywania zawodu ze względu na stan zdrowia.

Procedurę naboru lekarzy sądowych rozpoczyna pisemny wniosek prezesa sądu okręgowego do właściwej okręgowej rady lekarskiej o przekazanie listy kandydatów. Na liście powinna być określona liczba lekarzy danych specjalizacji. Okręgowa rada lekarska, w terminie 90 dni od dnia otrzymania wniosku, przekazuje prezesowi sądu okręgowego listę kandydatów na lekarzy sądowych wraz z rekomendacjami. Na tej podstawie prezes sądu okręgowego dokonuje wyboru kandydatów, z którymi zamierza zawrzeć umowę o wykonywanie czynności lekarza sądowego. Nim jednak do podpisania umowy dojdzie, prezes sądu ma obowiązek poinformowania kandydata na lekarza sądowego o przepisach w zakresie usprawiedliwiania niestawiennictwa uczestników w postępowaniu prowadzonym na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego albo Kodeksu postępowania karnego.

Lekarz składa pisemne oświadczenie o znajomości przepisów w powyższym zakresie. Oprócz takiego oświadczenia, kandydat na lekarza sądowego, przed zawarciem umowy składa prezesowi sądu okręgowego dodatkowo: oświadczenie, że jest świadomy odpowiedzialności karnej za poświadczenie w dokumencie nieprawdy oraz oświadczenie, że nie jest prowadzone przeciwko niemu postępowanie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe.

Prezes sądu okręgowego prowadzi pisemny wykaz lekarzy sądowych dla danego sądu okręgowego. Wykaz taki może być prowadzony również w formie elektronicznej i udostępniony na stronie internetowej sądu.

Kompetencje i obowiązki lekarzy sądowych
Zgodnie z przepisem art. 2 ust. 2 ULS, podstawowym zadaniem lekarza sądowego jest wystawianie zaświadczeń potwierdzających zdolność albo niezdolność do stawienia się na wezwanie z powodu choroby uczestników postępowania, lub zawiadomienie organu uprawnionego na obszarze właściwości danego sądu okręgowego. Wzór zaświadczenia określony został w rozporządzeniu ministra sprawiedliwości z dnia 15 stycznia 2008 r.

Według tego rozporządzenia standardowe zaświadczenie musi zawierać, oprócz podstawowych danych dotyczących lekarza sądowego oraz uczestnika postępowania, także sygnaturę akt sprawy, w której jest ono wydawane, organ wzywający oraz numer statystyczny choroby zgodny z Międzynarodową Statystyczną Klasyfikacją Chorób i Problemów Zdrowotnych. Lekarz sądowy obowiązany jest także wskazać w zaświadczeniu dokumentację medyczną, którą wykorzystał w trakcie badania uczestnika.

Procedura wystawiania za- świadczeń przez lekarzy sądowych została określona w rozdziale 3 ULS. Według art. 11 ustawy, zasadą ogólną przy wystawianiu zaświadczeń jest obowiązek uprzedniego i osobistego zbadania uczestnika postępowania przez lekarza sądowego, po zapoznaniu się z dostępną dokumentacją medyczną. Zaświadczenia wystawiane mogą być jedynie po okazaniu wezwania lub zawiadomienia organu uprawnionego, bądź po złożeniu oświadczenia o otrzymaniu wezwania lub zawiadomienia i okazaniu dokumentu potwierdzającego tożsamość. Poza tym uczestnik postępowania jest obowiązany przedstawić lekarzowi sądowemu dokumentację medyczną z przebiegu swojego leczenia. W przypadku zaistnienia takiej konieczności, lekarz sądowy może wystąpić do Zakładu Opieki Zdrowotnej lub lekarzy udzielających świadczeń zdrowotnych o udostępnienie dokumentacji medycznej z przebiegu leczenia osoby ubiegającej się o zaświadczenie. Podmioty te są obowiązane niezwłocznie dokumentację tę udostępnić.

Zaświadczenia, zgodnie z art. 12 ULS, wystawiane są przez lekarzy sądowych w miejscach, dniach i godzinach ustalonych na podstawie umowy o wykonywanie czynności lekarza sądowego. Właściwy do wystawienia zaświadczenia jest lekarz sądowy objęty wykazem lekarzy sądowych dla obszaru danego sądu okręgowego, właściwego dla miejsca pobytu uczestnika postępowania.

Odstępstwo od tej zasady dopuszcza się w przypadku, gdy stan zdrowia uczestnika postępowania uniemożliwia stawienie się na badanie. W takich okolicznościach lekarz sądowy przeprowadza badanie i wydaje zaświadczenie w miejscu pobytu tej osoby. Jeszcze dalej idący wyjątek przewiduje art. 12 ust. 3 ULS. Dopuszcza on wydanie zaświadczenia bez konieczności osobistego badania uczestnika postępowania, na podstawie dokumentacji medycznej. Ale tylko w przypadku pobytu uczestnika postępowania w szpitalu, hospicjum stacjonarnym albo w innym Zakładzie Opieki Zdrowotnej, przeznaczonym dla osób, których stan zdrowia wymaga udzielania całodobowych świadczeń zdrowotnych w odpowiednio urządzonym, stałym pomieszczeniu. Przyczyna odstąpienia od osobistego badania musi zostać wskazania przez lekarza sądowego w zaświadczeniu.

Innym, bardzo istotnym obowiązkiem lekarza sądowego, jest prowadzenie przez niego pisemnego rejestru wystawionych zaświadczeń. Przedmiotowy rejestr (według art. 16 ULS) lekarz sądowy ma obowiązek udostępnić na żądanie prezesa sądu okręgowego, sądu lub prokuratora. Obowiązek przekazania rejestru do właściwego sądu okręgowego powstaje po zakończeniu roku kalendarzowego oraz w razie rozwiązania umowy o wykonywanie czynności lekarza sądowego. Rejestr jest przechowywany we właściwym sądzie okręgowym przez 15 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym nastąpiło przekazanie.

Zgodnie z art. 17 ULS organ uprawniony może podjąć niezbędne czynności sprawdzające dla zweryfikowania rzetelności wystawionego zaświadczenia (zwykle będzie to podmiot prowadzący postępowanie np. sąd lub organ ścigania). W razie wątpliwości co do rzetelności wystawionego przez lekarza sądowego zaświadczenia organ uprawniony niezwłocznie zawiadamia o tym właściwego prezesa sądu okręgowego, prokuraturę i okręgową radę lekarską.

Lekarzowi sądowemu przysługuje wynagrodzenie za każde wydane zaświadczenie, co dodatkowo motywuje go do skrupulatnego prowadzenia wspomnianego rejestru. Podkreślić trzeba jednak, że prezes sądu okręgowego, na wniosek organu uprawnionego, ma obowiązek wstrzymać wypłatę wynagrodzenia w razie uzasadnionych wątpliwości co do rzetelności zaświadczenia wystawionego przez lekarza sądowego, lub jeśli zaświadczenie nie zawiera wszystkich wymaganych elementów. Ponadto, zgodnie z art. 10 ULS, w razie uzasadnionych wątpliwości co do rzetelności zaświadczenia wystawionego przez lekarza sądowego, prezes sądu okręgowego może rozwiązać umowę o wykonywanie czynności lekarza sądowego ze skutkiem natychmiastowym.

Konsekwencje wprowadzonych zmian
Najistotniejszą konsekwencją wprowadzenia do polskiego systemu prawnego instytucji lekarza sądowego jest zaostrzenie rygoru związanego z usprawiedliwianiem przez uczestników postępowań swych nieobecności spowodowanych chorobą i tym samym usprawnienie toczących się postępowań. W kwestiach cywilnych konieczność usprawiedliwienia nieobecności ze względu na chorobę wyłącznie w przewidzianej formie zaświadczenia od lekarza sądowego, dotyczy nie tylko samych stron (powoda, pozwanego, wnioskodawcy, uczestnika oraz ich pełnomocników), ale też świadków i innych podmiotów biorących udział w postępowaniu. Podobnie kwestia usprawiedliwień uregulowana została w dostosowanych do ULS przepisach Kodeksu postępowania karnego.

Według KPK za usprawiedliwione niestawiennictwo z powodu choroby oskarżonego uznaje się jedynie fakt potwierdzenia go zaświadczeniem od lekarza sądowego. Także w tym przypadku obowiązek powyższy obejmuje niemal wszystkie podmioty (oprócz oskarżyciela i składu sędziowskiego) biorące udział w postępowaniu (świadków, obrońców, pełnomocników i innych uczestników postępowania), których obecność jest obowiązkowa lub którzy wnoszą o dopuszczenie do czynności, będąc uprawnionymi do wzięcia w niej udziału. Praktyka dowodzi, że podmioty biorące udział w postępowaniach bez większych problemów dostosowują się do zaostrzonych wymogów.

Piśmiennictwo:
•Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o lekarzu sądowym (Druk nr 1568, http://orka.sejm.gov.pl/Druki5ka.nsf/wgdruku/1568)
•http://orka.sejm.gov.pl/rexdomk5.nsf/
Opwsdr?OpenForm&1568http://www.warszawa.so.gov.pl/lekarze-sadowi.html
•Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie wzoru zaświadczenia wystawianego przez lekarza sądowego oraz wzoru rejestru wystawionych zaświadczeń (Dz.U. z 2008 r., Nr 14, Poz.86).

Stanisław Radowicki i Rafał Stankiewicz
prawnicy z warszawskiej kancelarii Prof. Marek Wierzbowski i Partnerzy – Adwokaci i Radcowie Prawni