Kolorowy świat szkła

Niezwykłe właściwości szkła jako tworzywa do wyrobu pojemników na leki farmaceuci docenili już w XVI w. Dwieście lat później szklane naczynia stały się tradycyjnym wyposażeniem aptek, wypierając pojemniki drewniane, cynowe i porcelanowe.

Technikę wyrobu szkła jako pierwsi opracowali starożytni Egipcjanie, a udoskonalili ją Grecy i Rzymianie. Tym ostatnim zawdzięczamy także odkrycie i zastosowanie pierwszych metod barwienia szklanej masy. Z kolei wynalezienie przez Syryjczyków specjalnej dmuchawki umożliwiło produkcję naczyń o różnorodnych, często intrygujących formach, z przeznaczeniem do wielu celów ozdobnych i użytkowych.

Przez całe stulecia większym powodzeniem cieszyło się szkło białe. Kolorowe wróciło do łask dopiero w XVI w. To wówczas opracowano techniki barwienia szkła na niebiesko, ciemnofioletowo i zielono. Pojawiło się też wtedy oryginalne szkło mleczne, w którym do masy szklanej dodawano popiół kostny lub tlenek cyny. Jego produkcja była próbą kopiowania wzorów naczyń sprowadzanych do Europy z krajów orientalnych. Zaś pod koniec XVII w., Johann Kunckel, chemik i alchemik, opracował nowatorską recepturę wytwarzania niezwykłego szkła rubinowego.
Pierwsze naczynia szklane pojawiły się w aptekach w XVI stuleciu. Na początku były to butelki w kształcie gruszki, o wklęsłym dnie i długiej szyjce. Zamykano je pergaminem, woskiem oraz korkami – naturalnym i szklanym. Na półkach polskich aptek szklane pojemniki znalazły się w XVII w. Najczęściej były to butelki o graniastym korpusie i słoiki w kształcie urnowatym, wykonane ze szkła gorszego gatunku.

Bogaty wiek XIX
W XVIII stuleciu produkowano głównie naczynia ze szkła bezbarwnego – szlifowane i rytowane. Prawdziwy rozkwit przemysłu szklanego przypada dopiero na XIX w.

Receptury wyrobu szkła przestały być już wtedy tajemnicą. Drukowano je w podręcznikach do nauki szklarskiego rzemiosła. Składniki szklanej masy poddawano wielu chemicznym analizom, aby uzyskać jak najbardziej trwałe i zaskakujące estetycznie efekty. Wprowadzono nowe barwniki i techniki zdobienia powierzchni. Proces produkcji szkła został unowocześniony i częściowo zmechanizowany. Topienie odbywało się w ściśle kontrolowanych warunkach, aby wyrób miał jak najlepszą jakość. Wytwórcy organizowali pokazy i wystawy szkła oraz przedmiotów szklanych, by pochwalić się swoimi wyrobami i podpatrzeć osiągnięcia konkurencji.

W tym czasie odbiorcami szklanych naczyń byli głównie mieszczanie, ale coraz chętniej zaczęły być one wykorzystywane przez aptekarzy. Kształty pojemników i szyldzików były bardzo różne i zależały od gustu właściciela apteki. Można było spotkać szyldziki tarczowate, owalne, sercowate, zdobione dekoracyjnymi otokami lub płaszczami. Opakowania apteczne były często projektowanymi i wytwarzanymi na specjalne zamówienia minikolekcjami. Modne stało się także naśladowanie form z poprzednich stuleci, zwłaszcza antycznych oraz weneckich.

Kolorowy zawrót głowy
Największym XIX-wiecznym ośrodkiem produkcji szkieł barwionych były Czechy. Do kolorowania szkła w masie lub na powierzchni stosowano wtedy dwie metody. Pierwszą z nich było lazurowanie. W tym procesie szkłu nadawano kolor poprzez powlekanie jego powierzchni mieszaniną ochry ze związkami srebra lub miedzi. Drugą metodą było nakładanie lustrów, czyli farb uzyskanych z połączenia tlenków metalicznych z olejami żywicznymi. Naczynie pokryte lustrem, po wypaleniu w atmosferze utleniającej, zyskiwało zamierzony przez wytwórcę kolor.
W tym czasie, w oparciu o dawne i nowe receptury, produkowano szkło w kilku barwach. Wśród naczyń aptecznych najpopularniejsze były: kobaltowe, w różnych odcieniach zieleni, rubinowe, miodowożółte oraz brunatne.
Aby uzyskać kolor kobaltowy, szklaną masę mieszano z tlenkiem kobaltu, a efekt ciemnozielonego szkła uzyskiwano poprzez dodanie do masy tlenku żelazowego. W latach 30. XIX w. modne stało się szkło barwione związkami chromu. W zależności od ilości tego dodatku, szklany produkt uzyskiwał barwę od żółtej do jasnozielonej. Z kolei naczynia rubinowe wytwarzano ze szkła barwionego złotem lub tlenkiem miedzi. Brunatny kolor był rezultatem dodania do masy siarczku żelazawego.

Szklane skarby
W Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leśniewskiej w Warszawie znajduje się bogata kolekcja szklanych naczyń aptecznych w interesujących formach i barwach, pochodzących z różnych epok. Na szczególną uwagę zasługuje zbiór jasnozielonych butelek i słoików o korpusie elipsoidalno-wklęsłym, stanowiących wyposażenie apteki z okresu międzywojennego, oraz różnej wielkości i kształtu butelki w kolorze głębokiego kobaltu.

Ciekawymi eksponatami są dwa malutkie słoiczki z niebieskiego szkła zamykane zatyczkami z uchwytem talerzykowatym czterokrotnie wciętym. Na powierzchni każdego talerzyka znajduje się identyczna sygnatura jak na szyldziku.

W Muzeum można zobaczyć także słoik o bardzo ciekawym ciemnozielonym kolorze, dwie ciemnobrunatne szklane karafki z długimi szyjkami, niedużą ciemnoczerwoną butelkę zdobioną złotem oraz żółtopomarańczową butelkę z ozdobnym szyldzikiem.

Niestety, naczynia z kolorowego szkła – niezwykle piękne i dekoracyjne – nie gościły w aptekach zbyt długo. Do ich „usunięcia” przyczynił się XIX-wieczny farmaceuta Teodor Torosiewicz. Jego badania wykazały, że do przechowywania środków do produkcji leków najlepsze są pojemniki ze szkła w kolorze brunatnym. Przełom XIX i XX w. przyniósł ujednolicenie form naczyń aptecznych oraz kształtu szyldzików i pisowni sygnatur.