Klauzula sumienia farmaceuty – prawnik radzi…

Czy farmaceuta ma prawo odmówić sprzedaży leków lub wyrobów medycznych, powołując się na tzw. klauzulę sumienia, podobnie jak to jest w przypadku lekarzy? Chodzi mi na przykład o prezerwatywy lub inne środki antykoncepcyjne, których przeznaczeniem nie jest ratowanie zdrowia lub życia.
Maria z Warszawy

Zgodnie z obowiązującymi przepisami dotyczącymi wykonywania zawodu farmaceuty, wykonywanie zawodu farmaceuty ma na celu ochronę zdrowia publicznego i obejmuje udzielanie usług farmaceutycznych polegających w szczególności na:
1) sporządzaniu i wytwarzaniu produktów leczniczych;
2) ocenie jakości leków recepturowych, leków aptecznych i leków gotowych;
3) wydawaniu produktów leczniczych i wyrobów medycznych, wyrobów medycznych do diagnostyki in vitro, wyposażenia wyrobów medycznych, wyposażenia wyrobów medycznych do diagnostyki in vitro oraz aktywnych wyrobów medycznych do implantacji będących przedmiotem obrotu w aptekach, działach farmacji szpitalnej i hurtowniach farmaceutycznych;
4) sporządzaniu leków recepturowych i leków aptecznych w aptekach;
5) sprawowaniu nadzoru nad wytwarzaniem, obrotem, przechowywaniem, wykorzystaniem i utylizacją produktów leczniczych i wyrobów, o których mowa w pkt 3, w tym rezerwami państwowymi;
6) udzielaniu informacji i porad dotyczących działania i stosowania produktów leczniczych i wyrobów, o których mowa w pkt 3, będących przedmiotem obrotu w aptekach i hurtowniach farmaceutycznych;
7) sprawowaniu opieki farmaceutycznej;
8) kierowaniu apteką, punktem aptecznym, działem farmacji szpitalnej lub hurtownią farmaceutyczną;
9) współuczestniczeniu w sprawowaniu nadzoru nad gospodarką produktami leczniczymi, w szczególności w zakładach opieki zdrowotnej;
10) współudziale w badaniach klinicznych prowadzonych w szpitalu;
11) współudziale w badaniach nad lekiem i monitorowaniu niepożądanych działań produktów leczniczych i przekazywaniu tych informacji właściwym organom;
12) przygotowywaniu roztworów do hemodializy i dializy otrzewnowej.
Wykonywanie zawodu farmaceuty obejmuje także prowadzenie: działalności dydaktycznej w uczelniach medycznych, badań naukowych i prac rozwojowych w dziedzinie farmacji.
Przypadki odmowy wydania produktów leczniczych określają obowiązujące przepisy, zgodnie z którymi farmaceuta i technik farmaceutyczny mogą odmówić wydania produktu leczniczego, jeżeli jego wydanie może zagrażać życiu lub zdrowiu pacjenta (art. 96 ust. 4 ustawy Prawo farmaceutyczne).

Ponadto odmowa wydania produktu leczniczego może nastąpić w następujących sytuacjach:
• zachodzi uzasadnione podejrzenie co do autentyczności recepty lub zapotrzebowania;
• konieczne jest dokonanie zmian w leku recepturowym, które wymagają porozumienia się z osobą, uprawnioną do wystawiania recept;
• od dnia sporządzenia leku upłynęło co najmniej 6 dni – w przypadku leku recepturowego lub leku sporządzonego na podstawie etykiety aptecznej;
• osoba, która przedstawiła receptę do realizacji, nie ukończyła 13 roku życia;
• zachodzi uzasadnione podejrzenie co do wieku osoby, dla której została wystawiona recepta.

Również w sytuacji, gdy recepta wystawiona na dany lek podlegający refundacji, nie zawiera wszystkich elementów wynikających z przepisów rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie recept lekarskich, nie dających się poprawić w ramach uprawnień zawodowych farmaceutów, zrealizowanie takiej recepty może zostać zakwestionowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia, co skutkować będzie odmową refundacji bądź żądaniem zwrotu już wypłaconej.

Farmaceuci, jako przedstawiciele wolnego zawodu posiadający własny samorząd zawodowy, oprócz przepisów prawa powszechnie obowiązującego, przy jego wykonywaniu kierują się również własnymi zasadami etyki i deontologii zawodowej, określonymi w Kodeksie Etyki Aptekarza Rzeczpospolitej Polskiej. Zgodnie postanowieniami tego kodeksu, aptekarz, wykonując swoje zadania, musi posiadać wolność postępowania zgodnego ze swym sumieniem oraz swobodę działań zawodowych stosowną do wskazań etycznych, aktualnego poziomu wiedzy i stanu prawnego (art. 4). Aptekarz posiadający pełne uprawnienia zawodowe odpowiada zawsze osobiście za wykonywaną pracę. Ma on obowiązek odmówić wykonania czynności niezgodnych z zasadami etyki, obowiązującymi ustaleniami prawnymi i naukowymi (art. 5). W postanowieniach tych mieści się zatem postępowanie w zakresie zgodności z tzw. klauzulą sumienia, pozwalającą na odmowę dokonania danej czynności, jeżeli jej dokonanie byłoby niezgodne z normami etycznymi i moralnymi, którymi w swoim życiu kieruje się dana osoba.

Jednakże pomimo tego, w mojej ocenie, odmowa wydania leku czy wyrobu medycznego nie może być uzasadniona z powołaniem się na klauzulę sumienia przez farmaceutę, niezależnie czy dotyczy to leków ratujących życie bądź zdrowie, czy też tylko środków antykoncepcyjnych. W zestawieniu z rolą farmaceuty wykonującego swój zawód w aptece, gdzie podstawowym celem jest ratowanie życia i zdrowia pacjentów, biorąc pod uwagę prawo pacjenta do nabycia legalnie dopuszczonych w Polsce do obrotu środków antykoncepcyjnych, pierwszeństwo należy dać uprawnieniom pacjenta nad przekonaniami etycznymi i moralnymi farmaceuty.
Należy zwrócić uwagę, że również w przypadku lekarzy klauzula sumienia, sformułowana wprost w przepisach ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, nie ma charakteru absolutnego i również podlega ograniczeniom z uwagi na dobro pacjenta, w celu zapobieżenia niebezpieczeństwu utraty życia lub zdrowia oraz w innych niecierpiących zwłoki przypadkach.

Apteka zatrudniająca farmaceutę chcącego kierować się klauzulą sumienia w przypadku niektórych produktów pozostających w asortymencie dostępnym w aptece, jest zobowiązana zapewnić pacjentom korzystającym z jej usług pełny dostęp do sprzedawanych w aptece artykułów.

Podstawy prawne:

• Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 października 2002 r. w sprawie wydawania z apteki produktów leczniczych i wyrobów medycznych
• Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczpospolitej Polskiej