Apteczka naszej prababci

Posiadanie apteczki domowej czy podróżnej daje poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, że w każdej chwili można udzielić pierwszej pomocy osobie potrzebującej.

Zbiory Muzeum Farmacji w Warszawie niedawno powiększyły się o bardzo ciekawy eksponat – angielską apteczkę podróżną. W niedużej (25 x 15 x 5,5 cm) skórzanej walizeczce, w specjalnych przegródkach, znajdują się graniaste, szklane buteleczki zamknięte szklanymi korkami. Niektóre mają dodatkowo kapturki z irchy przewiązane sznureczkiem. Każda z butelek posiada etykietkę, a na niej odręczną sygnaturę. W kilku z nich do dziś zachowała się zawartość.

W walizeczce znajduje się również mała waga, tzw. palcówka, oraz odważniki umieszczone w specjalnym zamykanym schowku. Na wewnętrznej stronie pokrywy jest zabezpieczona haczykami kieszeń do przechowywania recept. Cała walizeczka jest zamykana na dwa metalowe zameczki, a z boku ma wygodny uchwyt.

Odrobina historii
Historia domowych apteczek jest mało znana. Ich rozkwit nastąpił w drugiej połowie XVIII wieku, a w XIX wieku były już częścią rozwijającego się przemysłu farmaceutycznego. Apteczki domowe ułatwiały również ordynowanie leków lekarzowi w przypadkach dużej odległości od najbliższej apteki. Zwiększyła się aktywność naszych prababek, a w związku z tym i chęć podróżowania. Potrzebowano więc leków na wszelki wypadek, również podczas przebywania poza domem.

Apteczki domowe i podróżne były kontynuacją tradycji apteczek dworskich. W tamtych czasach, gdy medyków było mało, a odległości duże i komunikacja słaba, posiadanie apteczek we dworach, majątkach, a także w pałacach królewskich było sprawą wręcz egzystencjalną. Udzielanie pomocy przez nieprofesjonalistów zrodziło konieczność korzystania z poradników medycznych, w których można było znaleźć podstawowe informacje o lekach i chorobach. Spisy leków i ich działanie w formie niedużych książeczek często dołączano do wyposażenia takiej apteczki.

Gotowe apteczki, rozprowadzane przez wyspecjalizowane firmy, stały się popularne i modne. Zaczęto nawet wydawać katalogi, aby reklamować coraz to nowsze ich modele i typy. Stworzono listę standardowych leków, które musiała zawierać apteczka.

W zależności od liczby środków leczniczych apteczki podzielono na kilka typów. W sześciobutelkowych było pięć kategorii leków: przeciwbólowe, wymiotne, przeczyszczające, pobudzające i na rany. Dziewięciobutelkowe zawierały dodatkowo środki wiatropędne i przeciwkonwulsyjne, zaś dwunastobutelkowe również środki uspokajające i na zatory w nosie. Od początku XVIII wieku w apteczce oprócz leków znajdowały się utensylia ułatwiające dozowanie lekarstw, takie jak: łyżeczka, szpatułka, zakraplacz do leków płynnych oraz waga z odważnikami.

Skrzyneczki, walizeczki, szafeczki
Wzornictwo gotowych apteczek rozprowadzanych przez firmy farmaceutyczne w Europie i w Ameryce było bardzo zróżnicowane. W Europie były to najczęściej skrzyneczki w różnych kształtach z różnych gatunków drewna, często inkrustowane. Wykonywano je również ze srebra, dekorowano masą perłową, kolorową emalią. Apteczki podróżne miały najczęściej kształt małych walizeczek i wykonane były ze skóry. Typowa XVIII-wieczna apteczka miała kształt prostokątnej skrzyneczki o wymiarach 15 x 20 cm. Na przełomie XVIII i XIX wieku najmodniejszy był kształt cylindryczny. XIX wiek przyniósł duży rozwój i bogactwo wzorów oraz form. Powstawały apteczki w kształcie małych szafeczek z szufladkami. W szufladkach i przegródkach umieszczano buteleczki, wagi i odważniki. Skrzyneczki miały bardziej skomplikowane formy z otwieranymi schowkami na butelki i inne akcesoria.

Nowy eksponat w Muzeum Farmacji
Wspomniana na wstępie apteczka została wykonana dla wojskowego stowarzyszenia The Army & Navy Co-Operative Society. Leki przygotował aptekarz Joshua Edward Lidwell. Celem stowarzyszenia było rozpowszechnianie wśród swoich członków artykułów codziennego użytku. Posiadając kartę członka stowarzyszenia, można było nabywać artykuły po specjalnych cenach. Wśród sprzedawanych produktów były m.in.: tkaniny, galanteria, leki oraz apteczki. Pod koniec wieku działalność handlowa stowarzyszenia rozrosła się i wzbogaciła. Drukowano katalogi oferowanych w sprzedaży artykułów.

Nazwisko dyplomowanego chemika i aptekarza Joshuy Edwarda Lidwella znajduje się na okrągłych papierowych etykietkach buteleczek. Dzięki temu można było ustalić jej historię. Aptekarz żył w latach 1824- -1899, a apteczka pochodzi z pierwszego sklepu należącego do stowarzyszenia, o czym mówi umieszczony w otoku etykietek adres: 117 Victoria Street. Została więc wykonana w latach 70. lub 80. XIX wieku.

Jej wyposażenie nie jest kompletne. Obecnie znajduje się siedem większych prostopadłościennych buteleczek z przezroczystego szkła. Było ich prawdopodobnie dziewięć. A więc jest to apteczka dziewięciobutelkowa. Każda zamknięta szklanym, szlifowanym, wpuszczanym korkiem. Na niektórych pozostały kapturki z irchy przewiązane sznurkiem. Ponadto cztery małe prostopadłościenne buteleczki i jedna cylindryczna. Sądząc po liczbie przegródek, były jeszcze trzy małe buteleczki. W apteczce znajduje się również waga palcówka oraz odważniki.

Analiza sygnatur pozwala ustalić, jakimi lekami leczyły innych lub siebie angielskie prababki. Są to między innymi: Sweet Spirit of Nitre (roztwór saletry), Powdered Rhubarb (sproszkowany rzewień), Gregory’s Powder (środek przeczyszczający), Tinctura of Arnica (nalewka z arniki), Composed Powder of Chalk (proszek wapniowy złożony), Calomel (Poison) (kalomel, trucizna), Sames Powder (?).

Apteczki domowe, będące składnikiem folkloru środowiskowego – kultury mieszczańskiej, stanowiły bardzo interesujący element dawnego wyposażenia domu. Często wyglądały tak dekoracyjnie, że z pewnością były ozdobą niejednego salonu.