Na sposób odżywiania ludzi starszych często mają wpływ ich problemy zdrowotne, a także nawyki z młodości, sytuacja rodzinna i ekonomiczna oraz czynniki religijne.
Wraz z wiekiem w pracy układu pokarmowego następuje szereg niekorzystnych zmian. Zmniejsza się wydzielanie śliny oraz soków trawiennych. Zostaje upośledzona motoryka pracy przewodu pokarmowego, co utrudnia trawienie pokarmu. U osób po 60. roku życia znacznie częściej mamy do czynienia z występowaniem niestrawności, biegunek, zaparć lub zgagi. To, wraz z osłabieniem zmysłów smaku i zapachu, powoduje utratę apetytu, która może prowadzić do niedożywienia.
Niekorzystne zmiany towarzyszące starzeniu się organizmu nie ograniczają się jedynie do przewodu pokarmowego. Maleje także ogólna odporność organizmu, dlatego tak groźne w starszym wieku mogą być infekcje. Należy także wspomnieć o zmianach w układzie kostno-szkieletowym, gdzie następują zaburzenia w gospodarce wapniowo-fosforowej prowadzące do osteoporozy. Zmiany nie omijają również układu krążenia i dotyczą przede wszystkim wzrostu ciśnienia tętniczego oraz utraty elastyczności tętnic. Często mamy do czynienia także z upośledzeniem wydzielania insuliny, co może prowadzić do cukrzycy typu 2, oraz z osłabioną wrażliwością tkanek na insulinę.
Niskokaloryczna emerytura
U osób starszych, zwłaszcza po przejściu na rentę lub emeryturę, następuje znaczne obniżenie aktywności życiowej. Powinno mu towarzyszyć obniżenie kaloryczności diety, co pozwoli zachować prawidłową masę ciała.
Porównajmy przykładowo średnie dobowe zapotrzebowanie na energię dla mężczyzn w wieku 26-60 lat o umiarkowanej aktywności fizycznej i mężczyzn po 60. roku życia. Dla tych pierwszych wynosi ono 2900 kcal, a dla tych drugich tylko 2400 kcal. Podobnie jest w przypadku kobiet.
Wiele badań wskazuje, że u zdrowych starszych osób tłuste posiłki nie są tolerowane tak dobrze jak u osób młodych. Dlatego zaleca się, aby dieta osób po 60. roku życia dostarczała mniej niż 25 proc. energii z tłuszczu, natomiast osób młodszych 30 proc. Ponadto, ze względu na częste zaburzenia gospodarki lipidowej, po 60. roku życia zaleca się, aby minimum 4 proc. energii dostarczały niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, które wykazują działanie ochronne m.in. przed miażdżycą. Źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych są przede wszystkim oleje roślinne, margaryny miękkie oraz ryby morskie. Należy zaś ograniczyć tłuszcze pochodzenia zwierzęcego.
Niedobory
Wbrew powszechnym opiniom zapotrzebowanie na składniki odżywcze nie zmniejsza się radykalnie wraz z wiekiem. Mimo to u ludzi starszych często obserwuje się niedobory tych składników. Może się do tego przyczyniać zdecydowanie gorsze ich przyswajanie oraz – co jest bardzo częste – spożywanie niepełnowartościowych posiłków.
Wśród składników odżywczych, które najczęściej bywają niedoborowe u ludzi starszych, wymienia się: wapń i witaminę D, antyoksydanty (witaminy C, E i beta-karoten), witaminę B12, kwas foliowy, potas, żelazo i magnez.
Powyżej 40.-50. roku życia zaczyna się fizjologiczna utrata masy kostnej. U osób zdrowych postępuje ona z szybkością około 1 proc. rocznie, natomiast u kobiet po menopauzie oraz u osób predysponowanych do osteoporozy ta szybkość może przekraczać nawet 3-5 proc. rocznie. Dlatego zaleca się, aby kobiety po 60. roku życia zwiększyły spożycie wapnia do 1100 mg. Jego najlepszym źródłem są produkty mleczne. Należy jednak pamiętać, że wiele starszych osób cierpi na niedobory laktazy – enzymu rozkładającego cukier mleczny. Powinny one zastąpić zwykłe mleko jogurtem, kefirem lub mlekiem acydofilnym.
U ludzi w starszym wieku często zaburzony jest metabolizm witaminy D, dlatego tak ważne jest dostarczanie jej z dietą. Witaminę tę znajdziemy w tłustych rybach morskich, tranie, pełnotłustych produktach mlecznych oraz grzybach.
Niedobory witaminy E, C i beta–karotenu mogą przyspieszać procesy starzenia się organizmu i zwiększać podatność na takie choroby, jak nowotwory i miażdżyca. Oprócz tego witamina E zapobiega zmianom zwyrodnieniowym. Witaminę C i beta–karoten możemy znaleźć w warzywach i owocach natomiast witaminę E w olejach roślinnych i margarynach. Warto zaznaczyć, że większość badań nie wykazała korzystnych rezultatów stosowania tych witamin w postaci suplementów diety w przeciwieństwie do witamin w postaci naturalnej.
Niedobory witaminy B12 są dość częste u seniorów z powodu zmian morfologicznych błony śluzowej całego przewodu pokarmowego. Witaminę tę znajdziemy przede wszystkim w chudym mięsie i wędlinach.
Najnowsze badania wskazują, że niedobór kwasu foliowego ponad trzykrotnie zwiększa ryzyko otępienia u osób starszych. Kwas foliowy znajdziemy w takich produktach, jak szpinak, brukselka, szparagi, bób, kalafior, brokuły oraz produkty zbożowe (pieczywo razowe, otręby pszenne, kasze).
Po 60. roku życia bardzo częste są również niedobory potasu, żelaza i magnezu. Najlepszym źródłem potasu są pomidory, ziemniaki, banany, warzywa strączkowe, owoce suszone. Magnez znajdziemy przede wszystkim w pełnoziarnistych produktach zbożowych, zielonych warzywach i orzechach. Natomiast źródłem dobrze przyswajanego żelaza są chude mięsa i ryby, najlepiej podawane razem z surówką bogatą w witaminę C, która ułatwia przyswajanie żelaza.
PRZYKŁADOWE MENU
I śniadanie
płatki owsiane na mleku, chleb razowy z margaryną, wędlina drobiowa, surówka z pomidora i papryki
II śniadanie
jogurt naturalny, bułeczka owsiana,
mandarynka
Obiad
zupa jarzynowa, pulpeciki cielęce
w warzywach, kasza jęczmienna,
buraczki duszone, sok owocowy
Podwieczorek
jabłko pieczone
Kolacja
chleb zwykły, ryba po grecku,
sałata z olejem, herbata
Praktyczne porady
Aby zniwelować problemy żywieniowe osób starszych, należy zastosować się do kilku zasad. Przede wszystkim posiłki powinny być małe objętościowo, ale podawane przynajmniej 4-5 razy dziennie. Warto też zadbać, by wyglądały atrakcyjnie i były urozmaicone. Należy unikać potraw ciężkostrawnych, które długo zalegają w żołądku. Dlatego zamiast smażenia poleca się gotowanie, duszenie bez obsmażania lub pieczenie w folii. Warto również ograniczyć spożycie soli kuchennej, zastępując ją przyprawami ziołowymi. Ponieważ u większości osób starszych występuje obniżona tolerancja glukozy, niewskazany jest dla nich cukier i słodycze. Należy też pamiętać o wypijaniu co najmniej 1,5 litra płynów dziennie.
RACJONALNA SUPLEMENTACJA
Osoby starsze zbyt często sięgają po suplementy diety. W niektórych przypadkach jest to uzasadnione, np. w niedoborach wapnia, witaminy D, kwasu foliowego i żelaza. W każdym z tych przypadków należy skonsultować się z lekarzem prowadzącym, ponieważ suplementy mogą wchodzić w interakcje z przyjmowanymi lekami. Przykładowo wapń wchodzi w interakcje z wieloma lekami kardiologicznymi. Stosowanie suplementów może także zakłócać pracę przewodu pokarmowego, np. nasilać zaparcia.
mgr Magdalena Makarewicz-Wujec