Zapobieganie grypie

Rozpoczął się kolejny sezon zwiększonej zachorowalności na grypę i zakażenia grypopodobne układu oddechowego. Warto więc przypomnieć, dla kogo grypa stanowi największe zagrożenie i w jaki sposób możemy skutecznie chronić się przed zachorowaniem.

Według aktualnych zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia, największe znaczenie mają szczepienia w tzw. grupach ryzyka, tj. u osób, u których zachorowanie na grypę może mieć szczególnie ciężki przebieg lub spowodować poważne powikłania. Mimo że wielu ludzi w Polsce uważa grypę za niegroźne i łagodne zakażenie, dane epidemiologiczne wskazują na to, że grypa sezonowa i jej powikłania są jednym z najpoważniejszych zagrożeń zdrowotnych, ze względu na masowy charakter oraz trudną do przewidzenia dynamikę choroby, szczególnie u osób przewlekle chorych. Jednak, mimo jednoznacznych przesłanek zdrowotnych i dowodów naukowych uzasadniających coroczne szczepienia przeciw grypie, z tej formy profilaktyki korzysta nie więcej niż 7 proc. populacji polskiej (w tym około 15 proc. osób z grup ryzyka).

Najważniejsze przyczyny tego niekorzystnego zjawiska to brak systemowych rozwiązań oraz zaangażowania administracji rządowej i samorządowej w tym zakresie, niedostateczna świadomość społeczeństwa i personelu medycznego, a także zbyt wysokie koszty szczepienia, co jest istotną barierą dla emerytów, rencistów i osób przewlekle chorych.

Ważnym ogniwem w łańcuchu promocji szczepień jest apteka i udział farmaceutów w edukacji dotyczącej profilaktyki grypy. W niektórych krajach apteki stanowią bazę dla punktów szczepień organizowanych w ich pobliżu lub na ich terenie, tak aby ułatwić pacjentom dostęp do informacji i szczepienia. W Polsce taki model nie jest na razie możliwy, jednak farmaceuta może odegrać niezwykle ważną rolę w zwiększaniu świadomości pacjentów oraz promocji idei szczepień przeciw grypie. Zadanie pacjentowi kilku podstawowych pytań na temat czynników ryzyka lub przekazanie materiałów informacyjnych na temat grypy oraz wskazanie najbliższego punktu szczepień może przynieść znakomite efekty, gdyż farmaceuci cieszą się dużym zaufaniem klientów aptek.
Grupy ryzyka
Najpoważniejsze ryzyko powikłań grypy dotyczy osób po 65. roku życia oraz, bez względu na wiek, pacjentów z przewlekłymi schorzeniami układu oddechowego, sercowo-naczyniowego, a także z zaburzeniami metabolicznymi (np. przewlekła obturacyjna choroba płuc, cukrzyca, choroby układu krążenia, przewlekła niewydolność nerek itp.). Grypa jest szczególnie niebezpieczna dla osób przebywających w instytucjach opiekuńczych, takich jak domy dziecka, domy opieki, zakłady opiekuńczo-lecznicze czy pielęgniacyjno-opiekuńcze. W tych instytucjach należy również realizować coroczne szczepienia dla pracowników medycznych i pomocniczych mających styczność z pensjonariuszami. Dodatkowe grupy ryzyka to dzieci do 5. r.ż., pacjenci do 18. r.ż. leczeni przewlekle preparatami kwasu acetylosalicylowego oraz kobiety planujące ciążę w najbliższym sezonie grypowym i kobiety w ciąży.

Ze względów epidemiologicznych i ekonomicznych rekomenduje się szczepienia przeciw grypie w każdym dziale gospodarki, w którym zachorowania wiążą się z absencją wielu osób, co może utrudnić lub uniemożliwić pracę tych jednostek. Dodatkowym wskazaniem do szerokich akcji szczepień jest ograniczenie hipotetycznego ryzyka powstania mutanta wirusa ptasiego i ludzkiego na skutek jednoczesnego zakażenia dwoma typami wirusa u tej samej osoby. Nie można również wykluczyć, że obecnie stosowane szczepionki zapewnią częściową ochronę przed wirusem pandemicznym mającym zbliżoną budowę do wirusa grypy sezonowej.
Zasady szczepień
Przeciwko grypie zaszczepić się może każda osoba powyżej 6. miesiąca życia, która nie ma przeciwwskazań zdrowotnych do szczepienia. Jednak badania epidemiologiczne wykazały, że największe korzyści ze szczepień obserwuje się u pacjentów, u których istnieje zagrożenie ciężkim przebiegiem choroby, powikłaniami, które najczęściej dotyczą bakteryjnych zakażeń układu oddechowego (zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc, zapalenie zatok, zapalenie ucha środkowego), oraz zaostrzeniem choroby podstawowej.

Nowoczesna strategia walki z epidemią grypy obejmuje aktywne monitorowanie wirusów grypy u ludzi i zwierząt, szybką diagnostykę wirusologiczną, racjonalne stosowanie leków przeciwgrypowych oraz szerokie szczepienia ochronne.

W Polsce już od kilkunastu lat największa aktywność grypy występuje w okresie od stycznia do kwietnia, dlatego szczepienia najlepiej wykonać w okresie od września do listopada, tak aby przed szczytem zachorowań jak najwięcej osób wytworzyło pełną odporność poszczepienną. Szczepienie dla dorosłych obejmuje jedną dawkę podawaną w postaci zastrzyku domięśniowego. Przeciwwskazaniami do szczepienia są: uczulenie na substancję aktywną szczepionki, uczulenie na substancje dodatkowe, tj. białko jaja kurzego, formaldehyd lub gentamycynę. Szczepienie należy przełożyć u osób z gorączką lub aktywną infekcją, jak również w okresie intensywnego leczenia immunosupresyjnego lub zaostrzenia choroby podstawowej. Szczepionki przeciw grypie mogą być podawane jednoczasowo z innymi szczepionkami, nie wpływają również na metabolizm leków przyjmowanych przewlekle. Ciąża, szczególnie jej drugi i trzeci trymestr, oraz okres karmienia piersią nie są przeciwwskazaniem do podawania szczepionki.

Działania niepożądane po podaniu szczepionki przeciw grypie to najczęściej przemijające i łagodne bóle głowy, mięśni, zwiększone pocenie, osłabienie, gorączka oraz zaczerwienienie i bolesność w miejscu wkłucia. Bezpośrednio po szczepieniu mogą wystąpić fałszywie dodatnie wyniki badań serologicznych w kierunku wirusa HCV oraz HIV. Szczepionka do momentu podania powinna być przechowywana w lodówce, w temperaturze 4-8°C.
Profilaktyka to priorytet
Na podstawie analizy przyczyn hospitalizacji i zgonów Światowa Organizacja Zdrowia zaleciła do 2010 roku osiągnięcie w krajach rozwiniętych wskaźnika szczepień w populacjach ryzyka na poziomie nie mniejszym niż 75 proc. Profilaktyka grypy sezonowej, szczególnie u osób z grup ryzyka, powinna być uznana za jeden z priorytetów w systemie opieki zdrowotnej. W Polsce bez współpracy lokalnych społeczności i wielu środowisk, w tym lekarzy, pielęgniarek, farmaceutów i pracowników socjalnych, nie będzie możliwe zwiększenie skuteczności corocznych akcji szczepień przeciw grypie.

dr n. med. Paweł Grzesiowski, Zakład Profilaktyki Zakażeń
i Zakażeń Szpitalnych, Narodowy Instytut Leków, Warszawa