Od kramu do apteki

Pierwsze apteki na ziemiach polskich powstawały w miastach. Sprzedawano w nich zioła, korzenie, leki przygotowane przez aptekarzy, a także… słodycze i wyroby cukiernicze.

Początki miast na ziemiach polskich sięgają X wieku. Najpierw były to osady wokół książęcych grodów. Dopiero w XIII wieku wprowadzono akty lokacyjne, na podstawie których nadawano istniejącym osiedlom status miasta, a mieszczanom przywileje. Te z kolei przyczyniły się bezpośrednio do zwiększenia aktywności mieszkańców miast. Najszybciej rozwijał się handel. Przepisy zezwalające na zakładanie cechów, otwieranie zakładów rzemieślniczych, targowisk, sklepów, w tym także aptek, podlegały regulacji.

Kramy
Pierwsze apteki były najczęściej kramami. Ich asortyment znacząco różnił się od asortymentu dzisiejszych aptek. Aptekarze, oprócz ziół, artykułów korzennych oraz leków, wprowadzili do aptek również świece, pasty, farby, tytoń oraz środki higieniczne. Sprzedawane w aptekach i na kramach artykuły korzenne były ziołami oraz przyprawami, sprowadzanymi głównie ze Wschodu. Większość z nich miała właściwości lecznicze.
Kupcy handlujący korzeniami, nazywani korzennikami, przenosili się z miasta do miasta, rozkładając swoje towary na straganach. Początkowo najważniejszymi ośrodkami handlu w okresie średniowiecza były Wenecja i Konstantynopol, jednak wraz z rozkwitem miast artykuły korzenne znalazły się na targowiskach w całej Europie.
Przenośne stragany stopniowo zamieniały się w stałe kramy. Posiadanie takiego stoiska świadczyło o zamożności sprzedającego. Pierwsze kramy apteczne i korzenne na ziemiach polskich pojawiły się w XIII wieku. Później – stopniowo – miejsce kramów zaczęły zajmować sklepy.

Aptekarze i korzennicy
Rozwój handlu i rzemiosła doprowadził do rywalizacji pomiędzy aptekarzami a korzennikami (sprzedawane przez nich towary były bardzo podobne), a ta była przyczyną wielu konfliktów pomiędzy nimi. Dopiero odpowiednie przepisy prawne i rozporządzenia miejskie doprowadziły do współpracy między handlującymi.
Aptekarze, szukając zarobku, wprowadzali do aptek coraz to nowe produkty, bowiem sprzedaż leków nie zapewniała wystarczających dochodów. Ludność miała w domach apteczki z lekami pierwszej potrzeby; dostarczali je między innymi medycy odwiedzający chorych.

Zielarnia w aptece
Na przełomie XV i XVI wieku jednoizbowe apteki zaczęły się rozbudowywać. Dodatkowe pomieszczenia konieczne były do przygotowywania leków, a także do przechowywania wciąż zwiększającej się ilości surowców leczniczych.
Leki przygotowywano w aptecznym laboratorium. W oficynie wydawano medykamenty i udzielano porad, sprzedawano też inne produkty gotowe.
Pomieszczenia do przechowywania surowców leczniczych znajdowały się najczęściej w piwnicy oraz na strychu. W piwnicy umieszczano beczki i słoje z leczniczymi winami, wódkami, miodami oraz nalewkami przygotowywanymi najczęściej na bazie ziół. Na strychu swoje miejsce znalazła zielarnia. To w niej przechowywano zioła i korzenie. Rośliny lecznicze hodowano w tzw. ogródkach aptecznych mieszczących się obok budynku apteki. Pracownicy apteki notowali niezbędne informacje na temat hodowanych gatunków. Szkolili również uczniów, jak rozpoznawać rośliny lecznicze.
Ogrody zielarskie miały także klasztory. Opracowywano tam zielniki z informacjami na temat hodowli i właściwości roślin leczniczych.
W suchych, przewiewnych pomieszczeniach zielarni suszono rośliny na specjalnych ramach. Zapasy umieszczano w płóciennych workach, wiklinowych koszach, drewnianych puszkach, a także w szufladach opatrzonych tabliczkami informacyjnymi. W suszarni znajdowały się także różnej wielkości sita, noże kołyskowe do cięcia oraz krajalnice.

Zielarnia w Muzeum Farmacji
W warszawskim Muzeum Farmacji im. mgr Antoniny Leś­niewskiej na ekspozycji stałej znajduje się nieduża zielarnia. W jednej z aptecznych szaf, w korytarzu muzeum, ustawiono różnej wielkości metalowe oraz drewniane puszki na zioła. Każda z nich opatrzona jest szyldzikiem z sygnaturą.
Kilka półek zajmuje kolekcja bardzo interesujących moździerzy z pistlami do rozdrabniania i kruszenia surowców roślinnych. Na jednej z półek znajduje się specjalny metalowy młynek do ziół pochodzący z przełomu XIX i XX wieku. Zielarnię wzbogacają cylindryczne puszki ceramiczne oraz różnego kształtu garnki miedziane, a w nich znajduje się susz roślinny oraz bukiety ziół.

W Muzeum Farmacji znajduje się również kilka urządzeń stosowanych w dawnych zielarniach. Są wśród nich różnej wielkości prasy śrubowe, służące do wyciskania soku ze świeżych roślin i owoców. Interesującym eksponatem jest perkolator z blachy, służący do otrzymywania wyciągów z surowców roślinnych przy użyciu różnych rozpuszczalników. Przyrząd składa się z umieszczonego w specjalnym stojaku trzonu oraz zbiornika na rozpuszczalnik. Kolekcję wzbogaca krajalnica do cięcia ziół. Jej ruchome ostrze zostało umieszczone na drewnianej podstawie w formie stołka z wysuwaną szufladą, do której wpadał pocięty susz roślinny.
Historia aptekarstwa jest bardzo długa i ciekawa. Niewiele osób wie, że pierwsi aptekarze należeli do cechu rzemieślników, wspólnie ze złotnikami i malarzami.