Dieta jest nieodłącznym elementem leczenia cukrzycy niezależnie od jej typu i od zastosowanej terapii farmakologicznej. Weryfikacja diety powinna uwzględniać nie tylko potrzeby, ale także nawyki żywieniowe chorego oraz stan jego wiedzy o prawidłowym odżywianiu.
Modyfikacja diety i stylu życia ma nieocenioną wartość w terapii cukrzycy. Już sam wysiłek fizyczny zmniejsza ryzyko sercowo-naczyniowe, a w sposób pośredni przyczynia się do redukcji otyłości oraz insulinooporności.
W ostatnich dekadach dokonał się duży postęp w dziedzinie diabetologii. Zaczęto kłaść duży nacisk na sposób prowadzenia pacjenta chorego na cukrzycę – model samoopieki (samokontroli) w terapii cukrzycy. Optymalizacja tego typu leczenia jest wypadkową działania wielu czynników, które są zależne zarówno od lekarza prowadzącego, jak i samego pacjenta.
Prewencja pierwotna
Grono ekspertów ds. rekomendacji dotyczących leczenia cukrzycy podkreśla ogromne znaczenie prewencji pierwotnej. Jej podstawą powinno być postępowanie niefarmakologiczne obejmujące modyfikację stylu życia, w tym właściwe żywienie, zaniechanie palenia tytoniu, odpowiednia aktywność fizyczna, normalizacja masy ciała oraz osiągnięcie zadowalającego wyrównania metabolicznego cukrzycy. Specjaliści zwracają również uwagę na optymalne leczenie zaburzeń współistniejących, tj. nadciśnienia tętniczego i zaburzeń lipidowych.
Rekomendacje specjalistów
Obecnie naukowe towarzystwa diabetologiczne w poszczególnych krajach przedstawiają własne rekomendacje na temat żywienia chorych na cukrzycę. Stanowiska te różnią się nieznacznie między sobą, jednak wszystkie opierają model żywienia chorego na cukrzycę na zasadach racjonalnego żywienia ludzi zdrowych.
Zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego z 2005 roku, dieta w cukrzycy powinna zawierać wszystkie potrzebne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu składniki odżywcze, bez ich wybiórczej eliminacji. Pomimo obniżonej kaloryczności posiłków, powinna być zachowana ich zalecana liczba – 5-6 w ciągu doby. Jest to szczególnie ważne u chorych stosujących doustne leki hipoglikemizujące bądź terapię insuliną w celu zapobiegania wystąpieniu hipoglikemii oraz jej powikłań.
Redukcja masy ciała
Bardzo ważną metodą ograniczenia insulinooporności jest redukcja masy ciała. Powinna być ona stosowana jako element leczenia u wszystkich chorych na cukrzycę ze współistniejącą otyłością. Pierwszym krokiem do osiągnięcia prawidłowej masy ciała powinna być zbilansowana dieta o obniżonej kaloryczności oraz modyfikacja stylu życia, polegająca przede wszystkim na zwiększeniu aktywności fizycznej.
Właściwa edukacja co do samokontroli glikemii oraz modyfikacji leczenia umożliwia pacjentowi wykonywanie określonego wysiłku fizycznego bez ryzyka hipoglikemii. Wyraźnym wskazaniem jest stosowanie umiarkowanej aktywności fizycznej, średnio 3-5 razy w tygodniu (łącznie około 150 minut tygodniowo). Intensyfikacja wysiłku powinna być zawsze konsultowana z lekarzem w celu oceny ogólnego stanu pacjenta (w tym chorób współistniejących).
Ogólne zalecenia dietetyczne
Zalecenia dietetyczne mają na celu osiągnięcie i utrzymanie prawidłowych poziomów: glikemii we krwi (aby zmniejszyć ryzyko powikłań cukrzycy), lipidów we krwi (aby zmniejszyć ryzyko makroangiopatii) oraz ciśnienia tętniczego (aby zmniejszyć ryzyko chorób układu naczyniowego). Ponadto stosowanie się pacjenta do tych zaleceń poprawia ogólny stan zdrowia poprzez wybór właściwych produktów spożywczych (uwzględniając indywidualne preferencje pacjenta) i aktywność fizyczną.
Niezbędne jest zachowanie w diecie właściwego udziału podstawowych składników pokarmowych: węglowodanów, tłuszczów i białka. Z pożywieniem powinny być dostarczane także witaminy, składniki mineralne, w tym pierwiastki śladowe i włóknik pokarmowy.
Udział węglowodanów powinien stanowić 50-60 proc. wartości energetycznej pochodzącej głównie z pełnego ziarna zbóż, owoców, warzyw, mleka z małą zawartością tłuszczu. Pacjenci powinni ograniczać spożycie sacharozy na rzecz węglowodanów innego pochodzenia. W zalecanych przez producenta dawkach mogą być stosowane substancje słodzące (słodziki). Zawartość błonnika pokarmowego powinna wynosić około 25-30 g na dobę. Każdy chory na cukrzycę powinien pamiętać, że warzywa i owoce wzbogacają dietę o witaminy, sole mineralne i błonnik pokarmowy, ale zawierają od 5 do 75 proc. węglowodanów.
Tłuszcze w diecie powinny stanowić około 30 proc. wartości energetycznej (w tym tłuszcze nasycone mniej niż 10 proc. lub mniej niż 7 proc. wartości energetycznej u osób ze stężeniem cholesterolu LDL > 100 mg/dl). Ponadto w diecie powinno być 10 proc. tłuszczów jednonienasyconych oraz 7-10 proc. wielonienasyconych (5-8 proc. kwasów omega-6 i 1-2 proc. kwasów omega-3). Zawartość cholesterolu w diecie nie powinna przekraczać 300 mg/dl lub 200 mg/dl u osób ze stężeniem cholesterolu LDL > 100 mg/dl. Zaleca się ograniczenie w diecie izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych.
Udział białek w diecie powinien wynosić około 15-25 proc. wartości energetycznej. Białko roślinne i zwierzęce powinny występować w stosunku 1:1. Dieta wysokobiałkowa i niskowęglowodanowa może prowadzić do szybkiej redukcji masy ciała i poprawy glikemii.
Utrzymanie właściwego poziomu witamin i soli mineralnych jest ważnym warunkiem prawidłowego funkcjonowania organizmu. Nie ma jednak wiarygodnych dowodów na korzyści z suplementacji witamin i mikroelementów u chorych na cukrzycę bez stwierdzanych niedoborów. Wyjątkiem jest kwas foliowy zalecany w okresie ciąży lub jej planowania jako profilaktyka wad wrodzonych płodu oraz wapń stosowany w profilaktyce osteoporozy. O przewlekłych niedoborach witamin i soli mineralnych mogą sugerować takie objawy, jak: osłabione łaknienie, zaburzenia koncentracji, rozdrażnienie, apatia, ogólne zmęczenie oraz zaburzenia snu.
Indeks glikemiczny
Produkty żywnościowe zawierające tłuszcze i białko nie wpływają na zmiany glikemii. Istotny wpływ wykazują natomiast węglowodany, które w zależności od indeksu glikemicznego (WG) podwyższają glikemię poposiłkową. Zgodnie z definicją, WG (%) jest równe stosunkowi stężenia glukozy we krwi po spożyciu produktu o zawartości 50 g węglowodanów do stężenia glukozy we krwi po spożyciu 50 g glukozy. Węglowodany, które w przewodzie pokarmowym są szybko metabolizowane do cukrów prostych, mają wysoki WG, natomiast te metabolizowane wolno mają niski WG. U chorych na cukrzycę wskazane jest spożywanie posiłków o niskim WG wywierającym korzystny wpływ na poziom glikemii i wydzielanie insuliny.