Krople walerianowe

Antoni Czechow miał poczucie związku z medycyną. Premiery jego sztuk w Moskiewskim Teatrze Artystycznym (MchAT) zapewniły mu już rozgłos europejski. Konstanty Stanisławski zapamiętał, że gdy rozchorował się jeden z czołowych aktorów Czechow zawołał: „ja przecież jestem lekarzem!“ I zaordynował choremu… krople walerianowe.

Kto wśród lekarzy medycyny cieszy się w świecie największym uznaniem, sławą i sympatią? Odpowiedź może paść tylko jedna. To Czechow! Specjalizuje się w leczeniu dusz, choć miał osiągnięcia również w zwalczaniu cholery – w 1892 roku jako okręgowy lekarz sanitarny przyczynił się do likwidacji epidemii cholery w podmoskiewskim okręgu Melichowo, gdzie znajdował się jego majątek ziemski. Był już wtedy po debiucie komedii „Iwanow”, a także po publikacji opowiadania „Sala nr 6”, jedynego jego utworu, który rozgrywał się w szpitalu (lokalizacja, zresztą, metaforyczna, nieledwie sołżenicowska – sala nr 6 to była carska Rosja!).

Całe życie Antoni Czechow miał poczucie związku z medycyną. Premiery jego sztuk w Moskiewskim Teatrze Artystycznym (MChAT) zapewniły mu już rozgłos europejski. Konstanty Stanisławski zapamiętał, że gdy rozchorował się jeden z czołowych aktorów, Czechow zawołał: „Ja przecież jestem lekarzem!” I zaordynował choremu… krople walerianowe. Był to jego ulubiony medykament. W sztuce „Czajka” (sylwetka tego ptaka zdobi do dziś galową kurtynę MChAT-u) występuje postać lekarza, który właśnie walerianą kuruje wszystkie bohaterki komedii…

Lekarzy portretował Czechow na scenie ze szczególną, powiedziałbym, czułością, ale i w szczególnym kolorycie. W „Wujaszku Wani” bryluje doktor Astrow, w „Trzech siostrach” pojawia się doktor Czebutykin. Obaj ujmują widzów, choć to – wstyd stwierdzić – zwyczajne pijaczyny. Alkohol dewastuje im życie, przekreśla możliwości pracy i szanse na prawdziwe uczucia. Czebutykin staje się świadkiem pojedynku i śmiertelnego postrzału przyjaciela – nie potrafi mu pomóc, gdyż zapomniał już całkowicie, jak powinien to zrobić. Astro nie potrafi dogadać się z kobietą, która go prawdziwie kocha, a także z drugą kobietą, która gwarantuje mu rajcowny romans. Zdolny jest, natomiast, gadać godzinami o pięknie rosyjskiej natury.

Korowód czechowowskich bohaterów jednoczy ta immanentna trudność odnalezienia się w życiu. Częściej marzą, niż działają. Przegrywają, a naprawdę to nawet nie usiłują podjąć walki. Ówczesna krytyka literacka skłonna była uznać to wszystko za typowe rosyjskie pozy, tyle że utwory Czechowa budziły rezonans wśród widzów całego świata. Krytycy radzi też byli dostrzec w zjawisku produkt określonej epoki historycznej, ale minęło stulecie i Czechow nadal króluje na scenach Europy i Ameryki. Trwa ponad czasem, ponad granicami kultury, staje się więc oczywiste, iż sportretował w swych tekstach trwałość czegoś, co należałoby nazwać po prostu człowieczeństwem, istotą kondycji ludzkiej… I jest ciągle lekarzem zbolałych dusz.

Czy właściwości nominalnej profesji Czechowa przynoszą jakieś wytłumaczenie fenomenu jego pisarstwa? Nic nie przesądza o występowaniu takiego iunctim. To jednak piękne, że można istnienie owej łączności podejrzewać. Nic nie wzbrania nam myśleć, że znajomość cielesności człowieka pomogła Czechowowi w określaniu tego, co w człowieku niematerialne. Nic nie wzbrania nam marzyć, że dzisiejsza niepomiernie większa wiedza o materii ludzkiego organizmu będzie zdolna pomóc współczesnemu artyście w niepomiernie precyzyjniejszym określeniu ludzkiej psyche.

Za tragiczną, natomiast, należałoby uznać okoliczność, że Antoni Czechow – lekarz postradał życie z powodu niedoskonałości nauki, którą studiował. Zmarł w wieku zaledwie 44 lat na gruźlicę.