Czy sulfonamidy odejdą do lamusa?

Sulfonamidy stanowią podstawową grupę leków chemioterapeutycznych. Są to leki przeciwbakteryjne o dość szerokim zakresie działania. Niestety, obecnie ich znaczenie farmakologiczne maleje.

Wprowadzenie sulfonamidów do lecznictwa jest uważane za jedno z ważniejszych osiągnięć medycyny w XX wieku. Erę sulfonamidów zapoczątkowały prace niemieckiego patologa Gerharda Domagka. Pierwszym lekiem z tej grupy była sulfachryzoidyna, wprowadzona do lecznictwa w 1934 roku. Kilka lat później, za swoje badania, Domagk otrzymał Nagrodę Nobla.

Sulfonamidy stanowią podstawową grupę leków chemioterapeutycznych. Są to leki przeciwbakteryjne o dość szerokim zakresie działania. Niestety, ich powszechne wykorzystanie w lecznictwie doprowadziło do powstania oporności wielu szczepów bakteryjnych. Obecnie ich znaczenie farmakologiczne maleje, są wypierane przez mniej toksyczne chemioterapeutyki i skuteczniejsze antybiotyki nowych generacji. Sulfonamidy nie działają na wirusy, grzyby i riketsje.

Struktura
Sulfonamidy stanowią grupę związków pochodnych amidu kwasu sulfanilowego (sulfanilamidu). Ich struktura jest zbliżona do struktury kwasu p-aminobenzoesowego (PABA), niezbędnego do syntezy kwasu foliowego przez bakterie. Przyjmuje się, że analogia strukturalna odpowiada za mechanizm działania sulfonamidów, opartego na ich właściwościach antagonistycznych względem kwasu p-aminobenzoesowego. Dla większości bakterii kwas p-aminobenzoesowy, zwany również witaminą wzrostową bakterii lub niegdyś witaminą H1, jest produktem egzogennym. Wyjaśnieniu zjawiska bakteriostazy sulfonamidowej poświęcono wiele prac badawczych i wydaje się, że mechanizm działania tej grupy leków może być bardziej skomplikowany. Uwzględnia się wpływ sulfonamidów na przepuszczalność błony komórkowej bakterii oraz udział w dezaktywacji określonych enzymów w procesie syntezy kwasu foliowego. Niewielka grupa bakterii jest oporna na działanie sulfonamidów. Są to bakterie, które posiadają zdolność samoczynnego wytwarzania kwasu p-aminobenzoesowego lub przyswajania egzogennego kwasu foliowego. W organizmie ludzkim kwas foliowy jest również pochodzenia egzogennego.

Sposób podawania
Znaczna część sulfonamidów dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego, stąd najczęściej podawane są w formie doustnej. Istnieją również sulfonamidy w postaci maści, kremów, zasypek, rzadziej w postaci roztworów zewnętrznych. Nieliczne sulfonamidy podaje się również dożylnie lub domięśniowo. Sulfonamidy podane doustnie dość szybko, po 2-3 godzinach, osiągają maksymalne stężenie we krwi. Wiążą się z białkami krwi lub występują w postaci wolnej. Ich rozmieszczenie w tkankach wewnętrznych i płynach ustrojowych jest z reguły równomierne. Warto pamiętać, że łatwo przenikają przez barierę łożyskową. Sulfonamidy są metabolizowane w wątrobie, zaś wydalane przez nerki w postaci wolnej lub jako nieaktywne metabolity.

Przeciwwskazania
Bezwzględnym przeciwwskazaniem do stosowania sulfonamidów jest nadwrażliwość osobnicza na omawianą grupę związków. Ponadto, istotnym ograniczeniem ich zastosowania są schorzenia nerek i wątroby. Nie należy podawać sulfonamidów niemowlętom. Określone działania niepożądane (często zależne od użytego preparatu) mogą pojawić się ze strony układu nerwowego (bóle głowy, czasem depresja) i układu krwiotwórczego, stąd istotna jest kontrola obrazu krwi, szczególnie przy dłuższej terapii. Ponadto, mogą wystąpić działania niepożądane w układzie pokarmowym (nudności, wymioty, brak łaknienia), układzie moczowym (skąpomocz) oraz alergie i zmiany skórne.

Działanie sulfonamidów

Sulfonamidy wzmacniają hipoglikemiczne działanie leków przeciwcukrzycowych oraz wzmacniają działanie leków przeciwzakrzepowych. Leki miejscowo znieczulające niwelują lub całkowicie znoszą działanie sulfonamidów. Niektóre leki przeciwbólowe o działaniu przeciwzapalnym potęgują toksyczne działanie sulfonamidów względem układu krwionośnego, zaś alkohol wzmaga neurotoksyczne, nefrotoksyczne i hepatotoksyczne działanie omawianej grupy leków.

Stosowane obecnie sulfonamidy stanowią dość zróżnicowaną grupę i jednolite określenie dawkowania jest trudne, tym bardziej że tylko prawidłowo zaplanowana kuracja warunkuje wyleczenie. Wśród różnych czynników, jakie należy wziąć pod uwagę przy ustalaniu dawkowania, istotny jest wiek chorego oraz dotychczasowy przebieg zakażenia.

Podział farmakologiczny
Z uwagi na czas działania sulfonamidy można podzielić na trzy zasadnicze grupy. Do pierwszej należą sulfonamidy krótko działające, wchłaniane z przewodu pokarmowego i szybko wydalane. Są to: sulfafurazol, lek stosowany w zakażeniach dróg moczowych, ropnych chorobach skóry, jaglicy, rzeżączce i przewlekłym zapaleniu spojówek; sulfakarbamid, stosowany w stanach zapalnych dróg moczowych i narządów płciowych oraz zapobiegawczo jako osłona w zabiegach urologicznych, a także sulfadymidyna, stosowana obecnie w weterynarii.

Do grupy sulfonamidów o przedłużonym i długim czasie działania (wchłaniane z przewodu pokarmowego i wolno wydalane) należy sulfadymetoksyna, stosowana w zakażeniach górnych dróg oddechowych, zapaleniu migdałków podniebiennych, anginie, zapaleniu oskrzeli, płuc i opłucnej, zapaleniu ucha środkowego, a także w zapaleniu pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, zakażeniach dróg moczowych, rzeżączce i ropnych chorobach skóry.

Do grupy sulfonamidów słabo wchłanianych (lub praktycznie w ogóle nie wchłanianych) z przewodu pokarmowego należy sulfaguanidyna, stosowana w ostrej i przewlekłej biegunce bakteryjnej, zapaleniu żołądka lub jelit.

Sulfonamidy stosowane zewnętrznie
Należy też wspomnieć o sulfonamidach stosowanych zewnętrznie. Najbardziej popularną substancją leczniczą jest sulfacetamid, krople do oczu stosowane w zapaleniu brzegów powiek i spojówek, zapaleniu rogówki oraz stanach po lżejszych urazach oka. Innym popularnym sulfonamidem jest sulfatiazol, stosowany w ostrych i przewlekłych stanach zapalnych błony śluzowej nosa i gardła oraz ropnym zapaleniu zatok przynosowych, a także w postaci kremu, stosowany w leczeniu zakażeń bakteryjnych. Podobne działanie ma sulfadiazyna, stosowana w leczeniu oparzeń. Do niedawna powszechnie stosowany był również sulfanilamid, zasypka przeznaczona do leczenia ran i zakażeń skóry.

Dostępność sulfonamidów
Jak wspomniałem na wstępie, wiele sulfonamidów jest wypieranych sukcesywnie przez nowsze leki. Niektórych preparatów nie ma już w sprzedaży, część została wycofana z lecznictwa, zaś inne substancje są obecnie dostępne wyłącznie jako składniki recepturowe lub komponenty preparatów weterynaryjnych. Najlepszym przykładem jest sulfaguanidyna, przez wiele lat powszechnie używana w naszym kraju, a obecnie zastąpiona przez inne leki chemioterapeutyczne, np. nifuroksazyd.

Spośród sulfonamidów będących wciąż w powszechnym użyciu należy wspomnieć o sulfametoksazolu, który wraz z trimetoprimem tworzy kotrimoksazol. Działanie sulfonamidu w tym przypadku jest wzmocnione przez działanie trimetoprimu, hamującego reduktazę kwasu foliowego. Kotrimoksazol stosuje się w zakażeniach dróg oddechowych, zapaleniu oskrzeli i płuc, zapaleniu zatok przynosowych, stanach zapalnych dróg moczowych oraz narządów płciowych (również na tle rzeżączkowym) i bakteryjnych zakażeniach przewodu pokarmowego.

Osobną grupę sulfonamidów stanowią sulfony, np. dapson, który w terapii skojarzonej z określonymi antybiotykami jest stosowany w leczeniu trądu. Lek może być wykorzystany w leczeniu trądziku ropnego, opryszczkowego zapalenia skóry oraz nawracającego zapalenia chrząstek stawowych.