Zaparcia – przyczyny oraz leczenie

Leki przeczyszczające na zaparcia stosowane zbyt często lub niewłaściwie potrafią rozregulować prawidłowe funkcjonowanie układu trawiennego. Jak zatem rozmawiać z pacjentem? Kiedy polecić leki, a kiedy odesłać do lekarza?

Zaparcia są najczęściej związane z nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi: dieta uboga w błonnik, za mała ilość wypijanej wody dziennie, a także brak aktywności fizycznej. Pacjenci nie zdają sobie sprawy, że czasem wystarczy zmodyfikować tryb życia, aby pozbyć się problemów z zaparciami. Proszą farmaceutę o skuteczny lek, tymczasem cienka jest granica między poprawą a pogorszeniem sytuacji.

Przyczyny zaparcia

Pasaż jelitowy, czyli czas, podczas którego pokarm przechodzi przez cały układ pokarmowy jest kwestią indywidualną. Pacjenci często błędnie myślą, że defekacja powinna odbywać się codziennie lub co drugi dzień. Przyjmuje się, że o zaparciach można mówić wtedy, gdy częstotliwość wypróżnień wynosi mniej niż trzy razy w tygodniu. Problem najczęściej dotyczy złego trybu życia – stres, nieregularne jedzenie w pośpiechu, dieta uboga w błonnik, warzywa i owoce, brak aktywności ficzynej, duże ilości alkoholu i kawy, które doprowadzają do odwodnienia organizmu. To wszystko sprawia, że pasaż jelitowy się wydłuża.

Okrężnica pochłania wodę z pokarmu znajdującego się w jelitach, a z niestrawionego pokarmu tworzy się stolec. Do zaparć dochodzi wówczas, gdy okrężnica absorbuje zbyt dużo wody. Zaleca się spożywanie od 20-35 g błonnika dziennie. Błonnik nie jest trawiony, pojawia się w stolcu i absorbuje wodę zapobiegając wysuszeniu kału i powstawaniu twardych i suchych stolców, które z trudem przechodziłyby przez odbytnicę. Bardzo ważne w codzienniej diecie jest picie co najmniej 1,5 litra wody dziennie. Jeszcze więcej wody powinny pić osoby, które piją dużo kawy. Aktywność fizyczna jest również bardzo ważna w profilaktyce zaparć, ponieważ przyspiesza ona metabolizm i pasaż jelitowy.

Przyczynami zaparć mogą być też problemy związane z funkcjonowaniem jelit lub problemy w budowie anatomicznej, stosowanie niektórych leków, ciąża, wiek podeszły, stres, dalekie podróże, niektóre choroby, nadużywanie środków przeczyczających. Pacjent chcąc sobie pomóc używa leków przeczyszczających coraz częściej prowadząc do tolerancji i zwiększania dawek leku.

Leczenie

Leki przeczyszczające dzieli się na cztery grupy: leki pęczniejące, osmotyczne, poślizgowe i drażniące. Różnią się mechanizmem i czasem działania, natomiast skutek ich działania jest taki sam – ułatwiają defekację. Wskazaniami do ich zastosowania są: przygotowania do zabiegów diagnostycznych i operacyjnych, zatrucia (w celu przyspieszenia usuwania toksyn), zaparcia u osób, u których dieta i inne metody nie skutkują. Istnieje jednak grupa pacjentów, u których leki przeczyszczające powinny być stosowane. Są to osoby, które mają przepuklinę, są po zawale serca, cierpią na chorobę wieńcową lub mają hemoroidy. We wszystkich tych przypadkach wysiłek i nadwyrężanie tłoczni brzusznej mogłoby mieć negatywne skutki.

Pacjenta należy traktować indywidualnie. Warto spytać, od kiedy występują zaparcia? Czy często się to zdarza? Czy pacjent choruje na choroby przewlekłe i przyjmuje jakieś leki? Czy przy zaparciach występują dodatkowe objawy? Rolą farmaceuty za pierwszym stołem jest uświadomienie, że wystąpienie zaparcia nie jest bezwzględnym wskazaniem do zastosowania leków przeczyszczających.

Mechanizm działania leków pęczniejących polega na chłonięciu wody i zmiękczaniu mas kałowych, dzięki czemu dochodzi do defekacji. Należą do nich nasiona babki jajowatej i babki płesznik, karboksymetyloceluloza i metyloceluloza. Na tej samej zasadzie działają otręby pszenne i żytnie. Środki te rozpoczynają działanie po 12-24 godzinach. Ich działanie jest bardzo łagodne, nie powodują poważnych działań niepożądanych i mogą być stosowane nawet u kobiet w ciąży.

Osmotyczne leki przeczyszczające to solne środki przeczyszczające: siarczan magnezu, siarczan sodu, fosforany sodu, makrogol 4000 i laktuloza. Laktuloza jest dwucukrem złożonym. W okrężnicy jest rozkładana do fruktozy i galaktozy, następnie te, w wyniku fermentacji doprowadzają do powstania kwasu mlekowego i octowego, które mają działanie przeczyszczające. Laktuloza dostępna jest pod postacią syropu. Jej działanie rozpoczyna się po 1-3 dni i należy ostrzec pacjenta, że na jej działanie może utworzyć się tolerancja.

Solne środki przeczyszczające stosuje się doustnie i doodbytniczo. Ich mechanizm polega na zatrzymywaniu wody w świetle jelita, co przyspiesza pasaż treści pokarmowej przez jelito cienkie i okrężnicę. Działanie po podaniu doustnym rozpoczyna się po 2-4 godzinach, a po podaniu doodbytniczym 2-5 minut. W przypadku tych leków należy zwrócić szczególną uwagę na związki magnezu, które nie mogą być stosowane u pacjentów z upośledzoną czynnością nerek czy serca. Makrogole różnią się od solnych środków tym, że nie zawierają w swoim składzie elektrolitów, więc istnieje mniejsze ryzyko działań niepożądanych.

Leki poślizgowe to parafina ciekła, glicerol i dokuzan sodu. Parafina ułatwia defekację poprzez rozmiękczenie mas kałowych, dzięki pokryciu kału i błony śluzowej cienką warstwą. Działanie przeczyszczające pojawia się 8-12 godzin po podaniu. Dokuzan sodowy jest chemicznie środkiem powierzchniowo czynnym, który ułatwia wnikanie wody i tłuszczu w głąb kału. Natomiast glicerol stosowany w postaci czopków, ma łagodne działanie przeczyszczające. Pobudza kurczliwość bańki odbytnicy.

Leki drażniące, zwane również kontaktowymi, dzieli się w zależności od miejsca działania – na jelito cienkie (olej rycynowy) lub na jelito grube (bisakodyl i roślinne środki zawierające glikozydy antrachinonowe). Podczas trawienia oleju rycynowego w przewodzie pokarmowym powstaje kwas rycynolowy i jego sole, które pobudzają motorykę jelita. Działanie występuje po 2-4 godzinach. Zastosowanie oleju może jednak prowadzić do działań niepożądanych: bolesne skurcze jelit, przekrwienie narządów jamy brzusznej.

Leki działające drażniąco na jelito grube to leki, o które najczęściej pacjenci pytają w aptekach. Glikozydy antrachinonowe występują w surowcach roślinnych tj. liściach senesu, kłączu rzewienia, korze kruszyny, korze szakłaku amerykańskiego i zagęszczonym soku aloesu (alona). Mechanizm działania polega na hydrolizie do aglikonów w okrężnicy pod wpływem bakterii. Aglikony wywołują bezpośrednie działania pobudzające nerwy błony mięśniowej jelita i powodują defekację. Działanie pojawia się po 8-12 godzinach. Leki te mają liczne działania niepożądane: napadowe skurcze jelitowe, zbyt silne i długie działanie przeczyszczające, wydłużenie krwawień miesiączkowych, zapalenie jelita grubego. Długotrwałe stosowanie prowadzi do zmniejszenia stężenia potasu i atonii okrężnicy. Środków tych nie można stosować u kobiet w ciąży i matek karmiących piersią. Bisakodyl ma działanie drażniące błonę śluzową odbytnicy. Może być stosowany doustnie (działa po 15-60 minutach), a także w postaci czopków (4-12 godzin od momentu podania). Stosowany długotrwale może prowadzić do przewlekłych zaparć, zaburzeń elektrolitowych, białkomoczu, krwinkomoczu, a nawet uczuleniowych odczynów skórnych.

Wypróżnienie przed zabiegami

Przed pewnymi zabiegami diagnostycznymi, tj. kolonoskopii czy rektoskopii wymagane jest całkowite wypróżnienie i wtedy stosuje się leki przeczyszczające. Pacjenci pytają, jak stosować środki zapisane przez lekarzy. Przed badaniami diagnostycznymi stosuje się makrogole i solne środki. Makrogol występuje w postaci proszku. Dzień przed zabiegiem należy wypić roztwór sporządzony z dwóch saszetek rozpuszczonych w dwóch litrach wody i to samo powtórzyć w dniu badania rano, na 4 godziny przed planowaną kolonoskopią. Warto poinformować pacjenta, że w dniu kolonoskopii nie można nic jeść, jedynie do dwóch godzin przed badaniem pić klarowne płyny. Zaleca się także trzy dni przed zabiegiem lekkostrawną dietę.

Wodorofosforan sodu i diwodorofosforan sodu to wlewki doodbytnicze. W celu wykonania wlewu należy zdjąć kapturek zabezpieczający i wprowadzić kaniulę do odbytnicy. Należy powoli naciskać butelkę aż do wprowadzenia jej zawartości. Uczucie parcia pojawia się po około 2-5 minutach. Nie trzeba opróżniać całej butelki, opakowanie zawiera nadmiar roztworu.