Zapalenie zatok przynosowych

Zwiększenie występowania chorób zatok z reguły obserwuje się w chłodnych porach roku, gdy organizm narażony jest na częste zmiany temperatury i wilgotności oraz infekcje górnych dróg oddechowych.

Stany zapalne zatok przynosowych występują u ponad 5 proc. ogółu ludności. Towarzyszą one często ostremu i przewlekłemu nieżytowi nosa, ponieważ błona śluzowa zatok jest przedłużeniem błony śluzowej nosa. Najczęściej stany zapalne dotyczą kilku zatok równocześnie, co uwarunkowane jest bliskością położenia ich ujść naturalnych, których niedrożność jest ważnym czynnikiem w rozwoju zapalenia w zatoce. „Solidarnie” ulegają zapaleniu te zatoki, których ujścia sąsiadują ze sobą. Zazwyczaj jako pierwsza dotknięta chorobą zostaje zatoka szczękowa, a następnie w kolejności – zatoki sitowe, czołowe i klinowe. U dzieci najczęściej występuje zapalenie zatok sitowych.

Przyczyny
Większość ostrych zapaleń zatok powstaje w przebiegu grypy, w wyniku przeziębienia lub ostrego nieżytu nosa. Wtedy zapalenie obejmuje błonę śluzową nosa i zatok przynosowych. Zakażenie błony śluzowej zatok następuje bezpośrednio lub pośrednio przez błonę śluzową jamy nosowej na drodze krwionośnej (choroby zakaźne) oraz poprzez ścianę kostną (zapalenia zębopochodne). Należy zaznaczyć, że około 10 proc. zapaleń jest pochodzenia zębowego (ropnie przywierzchołkowe, ropnie okołozębowe czy też stany po ekstrakcji zębów).

Wśród innych przyczyn zapaleń zatok należy wymienić: wtłoczenie wody do zatoki, np. podczas kąpieli (często u pływaków i nurków), urazy mechaniczne zatok, zniekształcenie przegrody nosa, ciała obce w jamie nosowej, polipy nosa. W wymienionych przypadkach stan zapalny rozwija się wskutek upośledzenia naturalnych mechanizmów oczyszczających i usuwających wydzielinę z zatok.

Zapalenie zatok najczęściej jednak jest chorobą o etiologii bakteryjnej (dwoinka zapalenia płuc, pałeczka grypy, paciorkowiec hemolityczny, gronkowiec, czasami pałeczka jelitowa). Może też mieć podłoże wirusowe (rynowirusy, wirusy paragrypy) lub być powodowane przez grzyby chorobotwórcze (Aspergillus, Actinomyces, Mucor). Na przebieg zakażenia wpływają także czynniki immunologiczne, jak np. alergia.

W zależności od drobnoustroju, jego zjadliwości, a także czynników immunologicznych, zapalenie zatok może przybrać postać nieżytową lub ropną, z najczęściej spotykanymi postaciami mieszanymi. Zmiany patologiczne w obrębie zatok uzależnione są od czasu trwania procesu chorobowego. Wówczas wyróżniamy ostre i przewlekłe zapalenie zatok.

Ostre i przewlekłe zapalenie zatok
W większości przypadków ostre zapalenie zatok przynosowych stanowi powikłanie wirusowego nieżytu nosa, a rozwijające się wówczas zapalenie błony śluzowej zatok ustępuje samoistnie. Jego przyczyną – oprócz ostrego nieżytu nosa – może być również: grypa, zapalenie oskrzeli i płuc, choroby zakaźne, jak np. odra, błonica, płonica czy posocznica.

Ostre zapalenie zatok różni się od stanu przewlekłego okresem trwania dolegliwości. Za takie uważa się ostre zakażenie zatok przynosowych, w którym objawy utrzymują się zwykle do trzech tygodni. Zapalenie to stosunkowo łatwo poddaje się leczeniu, podczas gdy terapia zapalenia przewlekłego ze zmianami przerostowymi błony śluzowej jest o wiele trudniejsza.

O przewlekłym zapaleniu zatok przynosowych mówi się w przypadkach utrzymywania się objawów klinicznych, pomimo prowadzonego leczenia, przez okres nie krótszy niż trzy miesiące.

Objawy
Głównym objawem zapalenia zatok są bóle twarzy i głowy, które w sposób typowy zwiększają się przy schylaniu, podnoszeniu, kaszlu i czynnościach, które podwyższają ciśnienie w zatokach. Bóle są zazwyczaj bardziej dokuczliwe w ostrej postaci zapalenia zatok. W chorobie przewlekłej ból może zupełnie nie występować. Ból zlokalizowany jest w zależności od zatoki, która została zaatakowana procesem chorobowym. Jego cechą charakterystyczną jest uczucie rozpierania w czaszce lub ból przeszywający, świdrujący i tętniący, zwłaszcza w przedniej części czaszki.

Drugim charakterystycznym objawem choroby jest bolesność uciskowa lub opukowa ponad dotkniętą zatoką, np. ponad policzkiem (zatoki szczękowe), ponad czołem (zatoki czołowe), w środkowym kącie oka (zatoki sitowe). Zapalenie zatoki klinowej powoduje tępy ból w potylicy, a także w okolicy skroniowej i w środku czaszki.
Innym objawem choroby jest jednostronne upośledzenie drożności nosa (zatkany nos). Wydzielina może być bezbarwna, o różnej lepkości, ale zazwyczaj jest zabarwiona na żółto, zielono lub jest zmieszana z krwią. Przeważnie jest bezwonna, ale w przypadku zębopochodnego zapalenia zatok jest cuchnąca. Wśród ogólnych objawów należy wymienić zaburzenia węchu, senność, wzrost ciepłoty ciała.

Leczenie
Zasadą postępowania terapeutycznego jest przede wszystkim zniesienie dolegliwości, opanowanie zakażenia, odpowiednie leczenie procesu chorobowego stanowiącego podłoże zapalenia zatok, oraz zabezpieczenie przed rozwojem powikłań oczodołowych i wewnątrzczaszkowych.

W ostrym zapaleniu zatok leczenie farmakologiczne jest zasadniczym sposobem postępowania. Leczenie opiera się na antybiotykoterapii, nawilżaniu i anemizacji błony śluzowej nosa, ewentualnym zastosowaniu miejscowym kortykosteroidów i leków przeciwhistaminowych oraz opanowaniu procesu chorobowego. W leczeniu przeciwbakteryjnym znalazły zastosowanie antybiotyki i sulfonamidy. Leczenie wspomagające obejmuje leki zmniejszające obrzęk i przekrwienie błony śluzowej, leki rozrzedzające wydzielinę oraz zabiegi oczyszczające jamę nosa.
W celu udrożnienia ujścia zatok przynosowych, można zastosować środki obkurczające naczynia krwionośne (aerozole, krople, żele donosowe). Preparaty te zawierają w swoim składzie np. xylometazolinę. Należy je aplikować w fazie ostrej, nie dłużej niż przez kilka dni, gdyż dłuższe stosowanie może doprowadzić do uszkodzenia nabłonka rzęskowego. Można je stosować z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, zawierającymi ibuprofen lub paracetamol.

Istotne w zapaleniu zatok jest rozrzedzenie wydzieliny z nosa i zatok oraz ułatwienie jej wydzielania. Wówczas można zastosować leki mukolityczne (powodujące upłynnienie i zmniejszenie lepkości śluzu) czy też sekretolityczne, powodujące rozrzedzenie śluzu i zmniejszające obrzęk błon śluzowych górnych dróg oddechowych.
Przy stosowaniu tego typu preparatów należy pamiętać, aby nie aplikować ich przed snem. Wskazane jest też przepłukiwanie jamy nosowej solą fizjologiczną lub roztworem soli morskiej. Ponadto dobre efekty przynoszą inhalacje z olejków eterycznych, np. rumiankowego, eukaliptusowego, sos­nowego, pichtowego czy miętowego.

W celu udrożnienia ujścia zatok przynosowych, można zastosować środki obkurczające naczynia krwionośne (aerozole, krople, żele donosowe). Preparaty te zawierają w swoim składzie np. xylometazolinę. Należy je aplikować w fazie ostrej, nie dłużej niż przez kilka dni, gdyż dłuższe stosowanie może doprowadzić do uszkodzenia nabłonka rzęskowego.

Piśmiennictwo
1. Hotaling A., Stankiewicz J., Otolaryngologia dziecięca, VIA MEDICA, Gdańsk, 2000.
2. Becker W., Maumann H., Pfaltz C., Choroby uszu, nosa i gardła, BEL CORP, Warszawa 1999.
3. Latkowski B., Farmakoterapia w otolaryngologii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.
4. Latkowski B., Otolaryngologia dla studentów medycyny i stomatologii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.
5. Zakrzewski A., Otolaryngologia kliniczna, PZWL, Warszawa 1981.
6. Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J., Fitoterapia i leki roślinne, PZWL, Warszawa 2007.