Zagrożone środowisko

Coraz więcej raportów wskazuje na obecność substancji farmaceutycznych w rzekach Europy i Ameryki. Jaka jest skala zagrożenia i co możemy zrobić, żeby je zminimalizować?

Spożywamy coraz więcej leków. Ma to związek ze wzrostem populacji ludzkiej, rozwojem cywilizacyjnym, wzrostem średniej długości życia, a także pojawianiem się na rynku nowych substancji leczniczych. W związku z tym konieczne jest zwrócenie baczniejszej uwagi na możliwe efekty, jakie mogą wywierać pozostałości farmaceutyków na ludzi oraz całą faunę i florę.

Przełożenie ilości zużywanych leków na perspektywę zagrożenia dla środowiska nastręcza sporych trudności. W skład leków wchodzi ponad tysiąc substancji czynnych, podobna liczba substancji pomocniczych oraz związków jest wykorzystywana do produkcji opakowań. Wiemy sporo o ich wpływie na organizm ludzki, jednakże nasza wiedza na temat ich stężeń, działania oraz dynamiki rozkładu w organizmach roślin, zwierząt, glebie oraz wodzie pozostawia wiele do życzenia.

Zużycie leków
W ostatnich latach największy rozwój oraz największe zużycie zanotowano w grupach leków stosowanych w chorobach układu sercowo-naczyniowego oraz ośrodkowego układu nerwowego. W pierwszej grupie dominują statyny. U ludzi obniżają one poziom cholesterolu we krwi, jednak ich działanie na inne organizmy jest nieznane. Wśród leków należących do drugiej grupy najczęściej stosowane są leki o działaniu przeciwdepresyjnym (selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny). Również w tym wypadku nie wiadomo, jak te leki wpływają na układ nerwowy i ogólne funkcjonowanie innych organizmów. Z punktu widzenia zagrożenia środowiska ważną grupę stanowią również hormony płciowe (terapie estrogenowe) oraz leki przeciwinfekcyjne.

Około 2 proc. wszystkich zużytych leków stanowią te do użytku weterynaryjnego. Wydaje się, iż jest to mało, jednak należy wziąć pod uwagę, że leki weterynaryjne zawierają zwykle duże dawki substancji leczniczych oraz są zużywane na ograniczonych obszarach, co może wpływać na znaczne zanieczyszczenie danego rejonu geograficznego.

Groźne dioksyny
Ryzyko środowiskowe związane z wytwarzaniem oraz zużywaniem leków wynika z właściwości substancji aktywnych, pomocniczych oraz materiałów stosowanych do produkcji opakowań. Uwalniane do środowiska mogą one wykazywać szkodliwe działanie. Stosowanie halogenowanych plastików (np. PVC) do produkcji blistrów powoduje przedostawanie się do środowiska wielu szkodliwych substancji, zarówno podczas wytwarzania opakowań, jak i ich spopielania. W tym procesie wydziela się chlorowodór przyczyniający się do powstawania groźnych dioksyn. Ryzyko środowiskowe wynika z kumulacji substancji w organizmach roślin i zwierząt, utrudnionego rozkładu oraz ekotoksyczności, z którą wiąże się największa szkodliwość.

Leki trafiają do kanalizacji
Często leki niewykorzystane przez pacjentów, zamiast trafiać z powrotem do apteki i zostać poddane utylizacji, lądują w koszu na śmieci lub w zlewie.

Duża część leków podlega metabolizmowi w organizmie człowieka i w wyniku tych procesów powstają metabolity usuwane głównie z moczem. Istnieją jednak substancje lecznicze, które nie są metabolizowane w organizmie człowieka. Sytuacja taka dotyczy leków aplikowanych na skórę. Lek nie jest wchłaniany w całości – jego pozostałość jest zmywana ze skóry. Innym przykładem mogą być leki przyjmowane doustnie, które nie absorbują się z przewodu pokarmowego i są wydalane w niezmienionej formie. W każdym z opisanych przypadków leki po podaniu ludziom trafiają ostatecznie do kanalizacji. Jest to bardzo częste zjawisko.

Zanieczyszczenie powietrza
Stosunkowo niskie zagrożenie zanieczyszczeniami farmaceutycznymi dotyczy powietrza. Ma to związek z małymi ilościami substancji uwalnianych do atmosfery oraz dużą przestrzenią, w której substancje te mogą się rozchodzić, co znacząco zmniejsza ryzyko osiągnięcia stężeń mogących wykazać jakiś efekt. Wyjątek stanowią podtlenek azotu stosowany do znieczulania oraz freony w aerozolach, które przyczyniają się do nasilenia efektu cieplarnianego oraz powiększenia dziury ozonowej. Na szczęście te ostatnie są coraz rzadziej wykorzystywane.

Unieszkodliwianie
Miejskie oczyszczalnie ścieków są projektowane z myślą o ściekach domowych. Nie zawsze radzą sobie z zanieczyszczeniami farmaceutycznymi, ponieważ nie dysponują narzędziami, które umożliwiają pozbycie się wszystkich niepożądanych substancji.

Leki ulegające metabolizmowi w organizmie człowieka są wydalane w formie rozpuszczalnych w wodzie metabolitów. Jeśli nie są one biodegradowalne, pozostają nawet w oczyszczonej wodzie. Można je unieszkodliwić w innych procesach zachodzących w oczyszczalni. Należy jednak zaznaczyć, że leki rozkładane są przede wszystkim w procesach biologicznej degradacji. Wykazano, iż niektóre antybiotyki mają tendencję do gromadzenia się w osadach dennych, co może rzutować na narastanie zjawiska antybiotykooporności.

Priorytety
Projektowanie substancji leczniczych ma obecnie na celu przede wszystkim uzyskanie leków o wysokiej skuteczności, a jednocześnie łatwych do wyprodukowania. Niestety aspekty środowiskowe są rzadko brane pod uwagę. Wydaje się, że najskuteczniejszą bronią w walce z zanieczyszczeniami farmaceutycznymi byłaby większa dbałość o projektowanie substancji leczniczych łatwo degradowalnych i niewykazujących szkodliwego działania na środowisko. Pozostaje jednak pytanie: czy w obliczu tak wielkiego zapotrzebowania na nowe leki oraz presji czasu, jakiej są poddawane laboratoria badawcze opracowujące nowe substancje, ryzyko środowiskowe zostanie objęte należną sobie uwagą?

Bibliografia u autorki.