Uzależnienie od tytoniu jest chorobą

Aż 30 proc. (tj. 9 mln) Polaków pali tytoń. Ten nałóg wciąż pozostaje główną przyczyną zachorowań i przedwczesnej umieralności z powodu nowotworów, chorób układu naczyniowo-krążeniowego oraz chorób układu oddechowego.

Zespół uzależnienia od tytoniu to przewlekła i nawracająca choroba, którą Światowa Organizacja Zdrowia ujęła w X rewizji międzynarodowej statystycznej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych (ICD-10). Zaburzenia związane z używaniem tytoniu oraz zespół objawów abstynenckich zostały opisane w „Diagnostycznym i statystycznym podręczniku zaburzeń psychicznych” Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) pod numerami 305.10 oraz 292.0.

Uzależnienie od tytoniu to choroba, która dotyka zarówno ciało, jak i psychikę osoby uzależnionej. Substancją uzależniającą biologicznie jest nikotyna, natomiast uzależnienie psychogenne ma źródło w mechanizmach psychicznych związanych z aktywacją układu nerwowego przez nikotynę bądź mechanizmach psychospołecznych związanych z funkcjonowaniem palenia w środowisku osobniczym i/lub społecznym osoby uzależnionej.

Leczenie wymaga kompleksowego postępowania lekarskiego, tj. rozpoznania, przeprowadzenia procesu diagnostycznego, wyboru sposobu leczenia oraz kontrolowania postępów leczenia, w tym także postępowania zapobiegającego nawrotom.

Większość behawioralnych efektów nikotyny w mózgu ma związek z jej działaniem na acetylocholinergiczne receptory nikotynowe (nAChr). Aktywacja tych receptorów powoduje wzrost stężenia dopaminy w układzie mezolimbicznym, co odpowiada m.in. za doświadczanie uczucia przyjemności, zmniejszenie lęku i napięcia oraz pobudzenie. U osób uzależnionych od tytoniu zachodzą też zmiany w obrębie funkcjonowania psychologicznego w obszarach: emocji (regulacja nastroju), intelektu (zmiany w myśleniu i spostrzeganiu), obrazu siebie (fałszywe przekonanie o swojej skuteczności).

Diagnostyka uzależnienia
Według kryteriów opisanych w DSM-IV osoba uzależniona, pomimo wiedzy o szkodliwych następstwach nałogu, odczuwa silną potrzebę używania tytoniu oraz trudności w kontrolowaniu tego zachowania wraz z przedkładaniem palenia ponad inne zajęcia, zobowiązania, a nawet stany biologiczne, np. sen. Doświadcza ona również objawów odstawienia w czasie prób zaprzestania palenia.

Przed podjęciem decyzji o rodzaju interwencji i sposobie leczenia należy zdiagnozować uzależnienie od tytoniu w czterech jego aspektach, tj. wielkości ekspozycji, głębokości uzależnienia od nikotyny, gotowości oraz motywacji i przygotowania do rzucenia palenia. Do oceny ekspozycji służą metody kwestionariuszowe oraz pomiar biomarkerów tytoniowych.

Najprostszą w wykonaniu i obiektywną metodą jest analiza stężenia tlenku węgla w powietrzu wydychanym z płuc za pomocą monitora tlenku węgla. Do oceny głębokości uzależnienia oraz przygotowania i motywacji służą proste w wypełnieniu i analizie testy. Gotowość do rzucenia palenia określamy na podstawie wywiadu z pacjentem.

Objawy zespołu abstynenckiego
Podejmując się leczenia osoby uzależnionej, należy jak najwięcej wiedzieć o trudnościach, na jakie napotyka ona przy próbie ograniczenia lub odstawienia nikotyny.

Jedną z takich trudności są objawy zespołu abstynencji. Są one przyczyną głodu nikotynowego będącego najczęstszym bodźcem powrotu do palenia. Objawy te dotyczą zarówno zmian funkcjonowania psychicznego, jak i fizycznego. Do tych pierwszych zaliczamy: pogorszenie nastroju (objawy depresyjne), lęk, niepokój, a także trudności w koncentracji. Natomiast do objawów fizycznych należą: bezsenność, obniżenie częstości tętna, wzmożony apetyt oraz wzrost masy ciała.

Natężenie tych objawów jest największe w ciągu pierwszych czterech dni po odstawieniu nikotyny. Poprawa następuje zwykle po około 3-4 tygodniach.

Leczenie
Na polskim rynku dostępne są wszystkie stosowane na świecie leki wykorzystywane w leczeniu uzależnienia od tytoniu, mające potwierdzenie skuteczności w testach klinicznych. Osoba chcąca zerwać z nałogiem ma do wyboru wiele preparatów, zarówno tych dostępnych bez recepty, jak i tych wydawanych z przepisu lekarza (chlorowodorek bupropionu, wareniklina, cytyzyna).

Spośród leków zawierających czystą nikotynę może wybrać plastry (16- i 24-godzinne), gumy z nikotyną w dwóch dawkach (2 i 4 mg) oraz trzech smakach, pastylki do ssania oraz tabletki podjęzykowe. Działanie nikotynowej terapii zastępczej polega na dostarczaniu czystej nikotyny do uzależnionego organizmu i osłabianiu w ten sposób objawów abstynencji.

Chlorowodorek bupropionu to lek z grupy antydepresantów niezawierający nikotyny. Działa on na tzw. ośrodki nagrody i kary w centralnym układzie nerwowym, które odgrywają ważną rolę w podtrzymywaniu uzależnienia. Jego zażywanie łagodzi objawy odstawienia nikotyny i zmniejsza chęć palenia.

Najdłużej obecna na polskim rynku jest cytyzyna – lek stosowany w leczeniu uzależnienia od tytoniu od ponad 40 lat. Cytyzyna jest roślinną substancją czynną, która oddziałując na receptor nikotynowy częściowo go pobudza, powodując tym samym uwalnianie dopaminy. Zwiększony obrót dopaminy zapobiega pojawianiu się głodu nikotynowego po odstawieniu lub zmniejszeniu dawki nikotyny.

Najnowszym na rynku lekiem jest wareniklina – substancja działająca na ten sam receptor w mózgu, co zawarta w tytoniu nikotyna. Częściowo go pobudza, powodując uwalnianie dopaminy, oraz blokuje wiązanie nikotyny z tym receptorem. Dzięki temu pozwala osłabić głód nikotynowy i trudne do przezwyciężenia objawy abstynencyjne u osoby rzucającej palenie. Do leku został opracowany specjalny program wsparcia psychologicznego dostępny bezpłatnie dla każdego pacjenta, który stosuje wareniklinę.

Podsumowanie
Skuteczne ograniczenie zdrowotnych następstw palenia tytoniu wymaga czynnego udziału specjalistów – lekarzy, pielęgniarek, terapeutów i farmaceutów. Skuteczność prostej interwencji lekarskiej, polegającej na zapytaniu pacjenta, czy pali oraz – w przypadku odpowiedzi twierdzącej – doradzenie mu odpowiedniego leczenia, jest niewielka i wynosi około 3 proc. Warto jednak takie działania podjąć, bo jak obliczono, gdyby każdy lekarz w Polsce podjął taką próbę w stosunku do swoich palących pacjentów, z nałogiem zerwałoby około 300 tysięcy Polaków. Czynne zaangażowanie pozostałego personelu, w tym także farmaceutów, znacznie zwiększyłoby skuteczność tego leczenia.

#Objawy zespołu abstynencyjnego według DSM-IV

• stany depresyjne
• drażliwość, frustracja lub gniew
• stany lękowe
• trudności w koncentracji
• niepokój
• bezsenność
• obniżenie częstości tętna
• wzmożony apetyt i wzrost masy ciała

Piśmiennictwo u autorki.