Pułapki fałszywych leków

Fałszerze podrabiają prawie wszystkie leki: roślinne, chemiczne, produkty oryginalne i odtwórcze. Rodzaj i skala podrabianych leków zależy głównie od kraju, w jakim ten proceder się odbywa.

W krajach wysoko rozwiniętych najczęściej fałszowane są leki drogie, poprawiające jakość życia, np. stosowane w zaburzeniach erekcji (Viagra, Cialis, Levitra), na odchudzanie, obniżenie poziomu cholesterolu czy leki hormonalne (Sustanon). W państwach biednych – dotyczy to głównie krajów azjatyckich, afrykańskich oraz byłych republik ZSRR – podrabia się leki ratujące życie, m.in. leki przeciwmalaryczne, antybiotyki, szczepionki, leki przeciw wirusowi HIV.

Przyczyną fałszowania leków w krajach bogatych jest ogromny popyt, a w krajach ubogich cena, zdecydowanie niższa niż leków oryginalnych, a także ich dostępność. W wielu krajach dostęp do lekarza czy legalnej placówki dystrybuującej leki jest bardzo trudny. W Afryce istnieje wiele sklepów, w których można nabyć podrabiane preparaty stojące obok produktów spożywczych. Tamtejsze szpitale często rezygnują z zaopatrywania się w leki w legalnych placówkach, skoro mogą taniej – u fałszerzy.

Lek sfałszowany – czyli jaki?
Według definicji WHO, „lek sfałszowany to lek rozmyślnie i w celu wprowadzenia w błąd niewłaściwie oznakowany pod względem składu i/lub źródła pochodzenia. Taki lek może zawierać właściwe substancje aktywne, niewłaściwe substancje, nieprawidłową ilość substancji aktywnych, znaczną ilość zanieczyszczeń, ewentualnie sfałszowane opakowanie bezpośrednie lub zewnętrzne”. Fałszerstwem jest także wykorzystywanie wizerunku leku oryginalnego. Innym, wciąż narastającym problemem są leki „substandardowe”, czyli produkty oryginalne niespełniające wszystkich wymagań jakościowych.

Leki nielegalnie wprowadzane do obrotu nie muszą zatem ściśle oznaczać fałszerstwa substancji działającej. Falsyfikat może mieć inne substancje dodatkowe, inną postać czy inną nieudokumentowaną informację o leku.

Śmiertelne podróbki
Szczególnie niebezpieczne dla zdrowia i życia pacjentów są podróbki leków, które mają ratować życie. Produkty te obniżają efektywność farmakoterapii, dają fałszywy obraz leczenia, a nawet mogą doprowadzić do śmierci pacjenta. Przykładem może być szeroko stosowany i skuteczny lek przeciwmalaryczny Artesunate, masowo podrabiany w Azji. Prowadzone w 2005 r. śledztwo wykazało, że podróbki zawierały substancję czynną w niewłaściwej ilości lub wcale jej nie miały.

Fałszerze nie zapewniają swoim produktom odpowiedniej jakości. Często zamiast związku działającego dodają substancje toksyczne. Tak było w Bangladeszu w 1995 roku. Do syropów z paracetamolem dodano glikol dietylenowy – zmarło wtedy wiele dzieci.

Innym przykładem jest użycie zwykłej wody wodociągowej, zamiast sterylnej, do produkcji leków przeciwnowotworowych i przeciwko AIDS. U osób ze znacznie obniżoną odpornością zmiana ta mogła prowadzić do śmiertelnych zakażeń. Inny przykład to wypełnianie tabletek Zyprexy kwasem acetylosalicylowym, który może wywołać reakcje alergiczne bądź spowodować kłopoty z krzepliwością krwi u pacjentów, a przede wszystkim pozbawiony jest działania przeciwpsychotycznego.

Dlaczego leki są fałszowane?
Farmaceuci wiedzą, że wartość rynkowa preparatu jest znacznie wyższa niż koszty produkcji. Fałszerze nie ponoszą wydatków związanych z badaniami klinicznymi, rejestracją, promocją, zapewnieniem odpowiedniej jakości. Nie obowiązują ich także zasady GMP. Nie muszą budować fabryk, swoją działalność mogą prowadzić choćby w garażu.

Fałszerstwami niejednokrotnie zajmują się grupy przestępcze, które widzą w tym łatwy i szybki zysk. Temu procederowi sprzyja nieszczelność granic, brak uregulowań prawnych, ogromna siatka pośredników, a także łatwy dostęp do nowoczesnych technologii. Poza tym wciąż rośnie popyt na leki.

W Polsce prawo farmaceutyczne nie jest zbyt restrykcyjne dla oszustów. Za wprowadzanie do obrotu, przechowywanie czy produkowanie leków bez pozwolenia grozi kara grzywny lub 2 lat więzienia.
Fałszywe leki w Polsce

W Polsce niezwykle trudno jest ocenić skalę tego zjawiska, choć w Europie klasyfikowani jesteśmy jako kraj wysokiego ryzyka ze względu na upodobanie naszych rodaków do podrabiania różnych produktów oraz położenie geograficzne sprzyjające kontaktom z byłymi republikami ZSRR.

Fałszywe leki najczęściej można kupić na targach lub w sklepach internetowych. W aptekach pacjenci często mówią nam, że dany lek mogą dostać taniej i bez konieczności posiadania recepty. Słowo „tańsze” wiąże się w tym przypadku ze słowem „ryzykowne”, ale niestety nie wszyscy zdają sobie z tego sprawę. Należy uważać na tańsze leki, nieoczekiwane promocje czy dary – mogą się wiązać z niejasnym pochodzeniem leków.

Czy da się rozpoznać fałszywkę?
Sposoby fałszowania leków są coraz lepsze. Dziś „producenci” podróbek dysponują coraz lepszym sprzętem i technikami produkcji. Nie chodzi tu tylko o rodzaj i postać leku, lecz także o podrabianie znaków firmowych, hologramów i innych zabezpieczeń. W większości przypadków bez specjalistycznego sprzętu i badań nie jesteśmy w stanie odróżnić leku podrobionego od oryginału. Przez podróbki spada jakość leczenia, a to przekłada się na brak zaufania do służby zdrowia i niechęć pacjenta do leczenia.

Walka z podróbkami
Na szczęście powstaje coraz więcej organizacji mających chronić ludzi przed fałszywymi lekami. W 2006 r. Rada Europy powołała międzynarodową organizację do walki z podróbkami. International Medical Products Anti Counterfeiting Taskforce (IMPACT) zrzesza instytucje rządowe, pozarządowe i międzynarodowe walczące z tym procederem. Pierwsze spotkanie jej członków odbyło się w listopadzie 2006 r., a jej koordynatorem został dr Valerio Reggi z WHO.

Podrabianie leków to problem złożony i trudny do usunięcia. Proceder ten jest kuszący nie tylko dla pacjenta, ale też dla dystrybutora, gdyż tańszy lek przyciąga większą liczbę pacjentów. Należy być rozsądnym i pamiętać, że oszczędzając kilka złotych na leku, możemy stracić zdrowie.

Dziękuję prof. dr. hab. Zbigniewowi Fijałkowi, Dyrektorowi Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego za nieocenioną pomoc przy pisaniu tego artykułu.

#Rodzaje fałszerstw w procentach

• 32% – Produkty bez składników aktywnych
• 21,4% – Produkty z niewłaściwymi składnikami
• 20% – Produkty z niewłaściwą substancją lub jakością
• 15,6% – Produkty z właściwą substancją lub jakością, lecz z fałszywym opakowaniem
• 8,5% – Produkty ze składnikami zanieczyszczającymi lub zanieczyszczonymi
• 1% – Kopie prawdziwych leków