Opieka farmaceutyczna w chorobach nerek

W przypadku niewydolności nerek ważne jest monitorowanie wszystkich problemów związanych ze stanem pacjenta. Farmaceuta powinien zwrócić szczególną uwagę na możliwość wystąpienia działań niepożądanych leków.

Ostra niewydolność nerek (ONN) jest potencjalnie odwracalnym stanem nagłego pogorszenia czynności wydalniczej nerek. Patomechanizm tego schorzenia związany jest ze spadkiem filtracji w nefronach. Zespół objawów ONN można podzielić na fazy: wstępną (zadziałanie czynnika uszkadzającego), skąpomoczu lub bezmoczu (oligurii lub anurii), wielomoczu (poliurii) oraz reparacji. Z kolei przewlekła niewydolność nerek to stan nieodwracalnego uszkodzenia kłębuszków nerkowych, który wymaga leczenia nerkozastępczego dla utrzymania chorego przy życiu. Przyczynami wystąpienia tego typu niewydolności mogą być choroby kłębuszków nerkowych (pierwotne i wtórne), nefropatia cukrzycowa, choroby naczyń, choroby cewkowo-śródmiąższowe oraz choroby z towarzyszącymi torbielami nerek. Patomechanizm przewlekłej niewydolności nerek wiąże się ze stopniową redukcją liczby czynnych nefronów. W konsekwencji mniejsza liczba czynnych nefronów prowadzi do zaburzeń, takich jak: zaburzenia gospodarki jonowej (wapniowo-fosforanowej, wodorowęglanowej i potasowej), zaburzenia gospodarki wodno‑elektrolitowej, hiperparathormonemii oraz upośledzenia funkcji wydalniczych i wewnątrzwydzielniczych.

Ocena stopnia niewydolności
W pierwszej kolejności należy określić, czy pacjent cierpi na ostrą, czy przewlekłą niewydolność nerek. Następnie należy ustalić jej przyczyny, biorąc pod uwagę możliwość wywołania takiego stanu pacjenta stosowaniem leków nefrotoksycznych. Na podstawie badań określa się stopień niewydolności oraz ocenia inne biochemiczne i hematologiczne markery (np. ciśnienie krwi czy równowagę płynową ustroju). Z wywiadu zaś należy uzyskać informacje na temat towarzyszących chorobie symptomów oraz współistniejących chorób układu sercowo-naczyniowego czy też przewodu pokarmowego, które mogą mieć wpływ na leczenie.

Ocena funkcjonowania nerek
Stopień wydolności nerek określa się na podstawie współczynnika przesączania kłębuszkowego (GFR). Jest to ilość osocza przefiltrowana w jednost­-
ce czasu przez kłębuszki nerkowe do moczu pierwotnego. Współczynnik ten jest podstawowym kryterium kwalifikacji stadiów przewlekłej choroby nerek. U człowieka prawidłową wartością jest ok. 140 ml/min. Wartości poniżej 90 ml/min pozwalają rozpoznać przewlekłą niewydolność nerek.

Oznaczenie GFR prowadzi się wykorzystując marker, jakim jest kreatynina. Klirens kreatyniny powinno się oznaczać w dobowej zbiórce moczu. Jednak ze względów praktycznych jest to utrudnione. Toteż stosując równanie Cockcrofta i Gaulta można oznaczyć tę wartość u dorosłych pacjentów z jednego pomiaru stężenia kreatyniny w osoczu.

Cele leczenia
W przypadku ostrej niewydolności nerek celem leczenia jest jak najszybsze przywrócenie funkcji nerek, natomiast w przypadku przewlekłej niewydolności – spowolnienie zachodzących zmian degradacyjnych. Od strony biochemicznej celem jest zachowanie biomarkerów na odpowiednim poziomie, a od strony farmakologicznej minimalizacja ryzyka związanego z wystąpieniem działań niepożądanych i/lub interakcji leków. Dla pacjenta najważniejsze jest zredukowanie występowania symptomów choroby.

Leczenie
Leczenie niewydolności nerek zależy od przyczyny tej choroby. Przy ostrej niewydolności nerek stosuje się odpowiednio dobrane farmakologiczne leczenie zachowawcze. Niezbędna jest kontrola nadciśnienia tętniczego, leczenie zakażeń i innych chorób współistniejących, leczenie niedokrwistości za pomocą hormonu erytropoetyny, a także leczenie zaburzeń gospodarki wapniowo-fosforanowej. W tym ostatnim przypadku stosowane są preparaty wapnia, preparaty wiążące fosforany w surowicy zapobiegające wchłanianiu ich do krwi oraz preparaty witaminy D ułatwiające wchłanianie i wykorzystanie wapnia w organizmie. Niezwykle ważne jest również unikanie leków działających nefrotoksycznie. Niekiedy konieczna jest także zmiana dawkowania leków metabolizowanych przez nerki.

W przypadku przewlekłej niewydolności nerek konieczne jest leczenie nerkozastępcze. Stosowana jest tu hemodializa, dializa otrzewnowa oraz transplantacja nerki.

W obu przypadkach ważne jest stosowanie odpowiedniej, niskobiałkowej diety. Do jej najważniejszych zasad należy zwiększenie ilości tłuszczu do 35-40 proc. energetyczności diety w porównaniu z żywieniem zdrowego człowieka. Konieczne jest zapewnienie dużej ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych. Stosunek kwasów wielonienasyconych do nasyconych w diecie powinien wynosić 2:1. Taka modyfikacja diety wynika z możliwości występowania u części osób cierpiących na przewlekłą niewydolność nerek zaburzeń gospodarki lipidowej. Z tego samego powodu dzienne spożycie cholesterolu nie może przekraczać 300 mg. Tak jak w diecie człowieka zdrowego najwięcej energii powinno pochodzić z węglowodanów (50-60 proc.). Należy unikać tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, które dostarczają głównie nasyconych kwasów tłuszczowych.

Kolejnymi zasadami są: ograniczenie lub wyeliminowanie produktów o dużej zawartości sodu, ograniczenie podaży potasu (gdy jego poziom we krwi przekroczy 5 mmol/l), kontrola ilości wypijanych płynów uzależniona od stopnia wydolności nerek. Sposób przygotowywania potraw powinien być taki sam jak w diecie lekkostrawnej. Posiłki należy spożywać 4-5 razy dziennie o ustalonych porach.

W zaawansowanej mocznicy często dochodzi także do utraty zdolności wydalania przez nerki fosforu. Może być to bardzo groźne, prowadzi bowiem do nadczynności przytarczyc, a co za tym idzie zmian metabolizmu tkanki kostnej i obniżenia poziomu wapnia. Dlatego osoby z niewydolnością nerek powinny unikać dużych ilości fosforu w diecie.

Monitorowanie leczenia
Na monitorowanie leczenia stanów niewydolności nerek składa się wiele czynników. Przede wszystkim jest to analiza markerów biochemicznych, czyli badanie poziomu kreatyniny we krwi, a także jonów potasu, wodorowęglanowych, fosforanowych, wapniowych. Niezbędna jest także stała kontrola ciśnienia krwi, równowagi płynowej ustroju, wagi, poziomu hemoglobiny oraz żelaza. Ważne jest także monitorowanie wszystkich problemów związanych ze stanem niewydolności nerek. Farmaceuta powinien zwrócić szczególną uwagę na możliwość wystąpienia działań niepożądanych leków. W przypadku ich wystąpienia należy pamiętać o zebraniu tej informacji od pacjenta i przekazaniu jej do Wydziału Monitorowania Działań Niepożądanych Urzędu Rejestracji. Niezbędne jest także wyjaśnienie pacjentowi znaczenia i zasad (zwłaszcza reżimu dobowego) przyjmowania leków.