Infekcje górnych dróg oddechowych

Okres jesienno-zimowy to czas zwiększonej zapadalności na tego typu infekcje. Niestety pacjenci najchętniej leczą się na własną rękę, wybierając leki nieadekwatne do objawów.

Rolą farmaceuty powinna być pomoc w doborze właściwych preparatów, a w razie potrzeby wskazanie konieczności konsultacji lekarskiej. Opieka farmaceutyczna w zakresie chorób górnych dróg oddechowych powinna zaczynać się od rzetelnie przeprowadzonego wywiadu. Należy dokładnie określić, kogo dotyczy choroba (dziecko, osoba starsza), jakie są objawy i jak bardzo nasilone, czy pacjent cierpi na choroby przewlekłe, jakie leki przyjmuje na stałe, czy w związku z infekcją stosował już jakieś preparaty, czy jest na coś uczulony oraz czy preferuje jakąś formę leku.

Najczęstsze dolegliwości
Górne drogi oddechowe obejmują jamę nosową, zatoki przynosowe, gardło i krtań. Zakażenia tej części układu oddechowego w 90 proc. przypadków powodowane są przez wirusy. Zarażenie następuje drogą kropelkową (katar, kaszel) oraz poprzez kontakt bezpośredni (uścisk dłoni, wspólne ręczniki). Zachorowaniom w okresie jesienno-zimowym sprzyja nagłe oziębienie organizmu, przebywanie w dużych skupiskach ludzi, przegrzanie, klimatyzacja, suche powietrze w pomieszczeniach, a także stres, przemęczenie, osłabienie organizmu, niedożywienie czy palenie papierosów. Na zarażenia i powikłania najbardziej narażone są małe dzieci i osoby starsze (po 65. r.ż.), ale trzeba też pamiętać o pacjentach z chorobami przewlekłymi układu oddechowego i krwionośnego, o cukrzykach i kobietach w ciąży. Najczęstszymi jednostkami chorobowymi, z którymi spotykamy się w praktyce, są: przeziębienie, czyli infekcja wirusowa nosogardła, grypa, zapalenia zatok, krtani i gardła, w tym angina.

Przeziębienie
Pojawia się nagle i ma zazwyczaj łagodny przebieg. Tylko ok. 1-2 proc. przypadków może prowadzić do zakażeń bakteryjnych w postaci zapalenia zatok czy ucha środkowego. Wtedy konieczna jest konsultacja lekarska. W przebiegu przeziębienia wyróżnia się fazy: naczyniową (obrzękowo-wysiękową), komórkową (obturacji gęstej) i destrukcyjną (ropną). Początkowy okres przeziębienia (3-5 dni) to stan podgorączkowy lub gorączka, zatkany nos, ból głowy, suchy, męczący kaszel, trudności w połykaniu, ból gardła, obfita wydzielina z nosa, ogólne uczucie rozbicia. W drugiej fazie (2-3 dni) pojawia się w drogach oddechowych gęsty, lepki śluz. Trzeci okres to nadkażenie bakteryjne, z ropną wydzieliną i skokiem temperatury. Przeziębienie trwa zwykle około tygodnia, kaszel może utrzymywać się do 2-3 tygodni. Konsultacja lekarska jest niezbędna w przypadku gorączki utrzymującej się powyżej 3 dni, kataru powyżej 10 dni, szczególnie ropnego, gdy w kącikach oczu pojawia się ropna wydzielina oraz gdy boli ucho lub zatoki. Przeziębionemu pacjentowi powinno się proponować leki w zależności od objawów.

Grypa
Również jest chorobą wirusową. Okres wylęgania wynosi od 1 do 4 dni. Charakterystyczny jest nagły początek choroby z wysoką gorączką (powyżej 39°C), utrzymującą się 1-2 dni. Towarzyszy jej ogólne uczucie rozbicia, ból głowy, bóle mięśniowe (kończyn, grzbietu), suchy, męczący kaszel, katar, zatkany nos, chrypka, ból oraz suchość w gardle. Całkowite wyzdrowienie następuje po 1-2 tygodniach.

Szczególnie niebezpieczne są powikłania grypy, występujące głównie u osób starszych oraz u chorych cierpiących na schorzenia przewlekłe. Należą do nich między innymi: zapalenie zatok i ucha środkowego, zapalenie płuc, oskrzeli, zapalenie mięśnia sercowego, mózgu, opon mózgowych, zespół Reye’a czy zaostrzenie chorób współistniejących. W przypadku grypy, obok leczenia objawowego, stosuje się także leczenie przyczynowe – zanamiwir i oseltamiwir – a w ramach profilaktyki – coroczne szczepienia.

Zapalenie gardła
Ma najczęściej pochodzenie wirusowe. Cechuje się bólem gardła, uczuciem suchości i pieczenia oraz trudnościami w przełykaniu. Często pojawia się gorączka, ogólne osłabienie, bóle mięśni i stawów. W tym przypadku stosuje się głównie leczenie objawowe. Jeżeli jednak wyżej wymienionym objawom towarzyszą powiększone migdałki z ropnymi czopami czy nalotem, podłoże choroby może być bakteryjne. Angina bezwzględnie wymaga konsultacji lekarskiej, ze względu na możliwe powikłania, takie jak zapalenie wsierdzia, choroba reumatyczna czy zapalenie węzłów chłonnych.

Zapalenie zatok
Objawia się bólem oraz uczuciem naporu i nabrzmienia twarzy (okolice nasady nosa i czoła), niedrożnością jam nosa, wydzieliną ropną, która spływa do gardła, zaburzeniami węchu i gorączką. Dodatkowo mogą się także pojawić: ból ucha, zębów, kaszel, nieprzyjemny zapach z jamy ustnej, zmęczenie. Jeśli zapalenie jest pochodzenia wirusowego, podanie leków na poszczególne objawy (przeciwbólowych, przeciwzapalnych, przeciwgorączkowych, mukolityków, obkurczających naczynia krwionośne) przynosi zdecydowaną ulgę. Jeśli natomiast dolegliwości są nasilone, a leczenie objawowe nie przynosi efektów, prawdopodobnie choroba ma podłoże bakteryjne i niezbędna jest wizyta u lekarza.

Zapalenie krtani
Pojawia się zwykle u dzieci oraz u palaczy. Choroba objawia się chrypką, która może prowadzić do bezgłosu, uczuciem wysychania i pieczenia w gardle, bólem przy mówieniu oraz suchym kaszlem. U dorosłych przebiega łagodnie, natomiast u dzieci zawsze wymaga konsultacji pediatrycznej.

Leki przeciwgorączkowe
W objawowym leczeniu infekcji górnych dróg oddechowych stosujemy leki przeciwgorączkowe, przeciwbólowe i przeciwzapalne, przeciwkaszlowe, wykrztuśne, preparaty zmniejszające katar i ból gardła.

Do najczęściej stosowanych leków przeciwgorączkowych należą paracetamol, który działa też przeciwbólowo, oraz ibuprofen i kwas acetylosalicylowy o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym. Najbezpieczniejszy jest paracetamol, dlatego stosuje się go u niemowląt i osób starszych, pacjentów z chorobą wrzodową, astmatyków, osób z chorobami nerek, przy biegunce, ospie wietrznej i u kobiet w ciąży. Może wprawdzie wywierać działanie hepatotoksyczne, ale tylko po przekroczeniu dawki 4 g na dobę oraz u alkoholików i osób, które się głodzą. Liczne badania sugerują dawkę jednorazową 1 g. Paracetamol można stosować nawet przez miesiąc, ale jeśli po trzech dniach podawania gorączka nie mija, najlepiej skonsultować się z lekarzem. Warto uwrażliwić pacjenta na to, że lek, mimo bezpieczeństwa, można łatwo przedawkować, szczególnie, że występuje w wielu preparatach złożonych i prostych pod różnymi nazwami.

Ibuprofen natomiast jest lekiem najmniej gastrotoksycznym spośród wszystkich NLPZ. Skuteczność w łagodzeniu bólu obu preparatów jest porównywalna. Ibuprofen jest wprawdzie skuteczniejszy w zbijaniu gorączki, ale paracetamol można stosować dłużej. Warto wspomnieć, że oba leki wykazują synergizm i można je stosować naprzemiennie (paracetamol co 4 godz., ibuprofen co 6-8 godz.) lub łącznie.

Kwas acetylosalicylowy, ze względu na liczne działania niepożądane, powinien być stosowany rzadziej. Trzeba pamiętać, że nie należy go stosować u dzieci poniżej 12. roku życia ze względu na niebezpieczeństwo wystąpienia zespołu Reye’a. W przypadku gorączki warto wziąć chłodną kąpiel oraz zrobić zimne okłady.

Kaszel
Jest niezwykle męczącym objawem infekcji górnych dróg oddechowych. Należy pomóc pacjentowi rozróżnić kaszel suchy od mokrego i zaproponować skuteczne leczenie. Preparaty przeciwkaszlowe zawierające dekstrometorfan, butamirat czy kodeinę podajemy tylko w przypadku nieproduktywnego, męczącego kaszlu, który w poważny sposób utrudnia zasypianie, spożywanie posiłków czy normalne funkcjonowanie. Pacjenci często proszą o preparaty z kodeiną, jednak ze względu na możliwe uzależnienie oraz uciążliwe zaparcia jej stosowanie w połączeniu z paracetamolem powinno ograniczyć się tylko do przypadków silnego bólu. Warto zaproponować pacjentom preparaty zawierające surowce śluzowe (babka lancetowata, prawoślaz lekarski, dziewanna, porost islandzki), które powlekają i osłaniają punkty kaszlowe w gardle, zmniejszając ich drażnienie. Preparaty przeciwkaszlowe mogą być stosowane tylko do momentu pojawienia się wydzieliny. Stosowanie ich przy mokrym kaszlu może powodować zaleganie wydzieliny w drogach oddechowych i niebezpieczeństwo nadkażeń bakteryjnych, co w konsekwencji może prowadzić np. do zapalenia płuc, o czym należy poinformować pacjenta. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy silny odruch kaszlowy zakłóca sen (np. wieczorem, przed udaniem się na spoczynek). Wówczas dopuszczalne jest podanie dawki leku przeciwkaszlowego.

Natomiast mokry kaszel leczymy objawowo preparatami wykrztuśnymi, które zwiększają ilość płynnej wydzieliny (saponiny, jodek potasu, gwajafenezyna, sulfogwajakol, olejki eteryczne) lub mukolitycznymi, które upłynniają wydzielinę (bromheksyna, ambroksol, acetylocysteina). Podstawą skutecznego działania tych leków jest właściwe nawodnienie organizmu pacjenta oraz nawilżenie pomieszczeń. Leków tych nie powinno się przyjmować po godzinie 16.00. Na szczególną uwagę zasługują mukolityki, które mają zastosowanie również w przypadku zapalenia zatok. Ambroksol jest czynnym metabolitem bromheksyny. Jest od niej silniejszy, ma lepszą biodostępność. Są to leki bezpieczne, rzadko powodują działania niepożądane. Natomiast acetylocysteina, ze względu na mechanizm działania, polegający na rozrywaniu mostków dwusiarczkowych w łańcuchach polipeptydowych zawartych śluzie, jest przeciwwskazana u pacjentów z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy

Przeciwdziałanie objawom kataru
W objawowym leczeniu kataru pacjenci najczęściej stosują preparaty o działaniu miejscowym, zawierające sympatykomimetyki (ksylometazolina, oksymetazolina, nafazolina). Związki te występują pod postacią kropli, żeli i aerozoli do nosa. Warto polecać te ostatnie, ze względu na działanie na większą powierzchnię i niespływanie do gardła. Trzeba jednak uwrażliwić pacjentów, by nie stosowali leków dłużej niż około pięć dni ze względu na możliwy efekt z odbicia (nabrzmienie śluzówek, uczucie zatkanego nosa, wydzielina, stan zapalny), który może prowadzić wręcz do uzależnienia od tego typu preparatów. W zamian warto proponować preparaty soli fizjologicznej lub soli morskiej. Wykazują one działanie oczyszczające i nawilżające drogi oddechowe. Cennym nawykiem, w ramach profilaktyki, może stać się przepłukiwanie śluzówki nosa roztworem soli fizjologicznej.

Pacjentom można zaproponować również sztyfty do nosa z mentolem, które ułatwiają oddychanie. Warto jednak wspomnieć, by wąchać je z pewnej odległości (nie wkładać do nosa), gdyż związki lipofilne mogą przez kość sitową przenikać do mózgu i działać depresyjnie na OUN, prowadząc do utraty przytomności. Maści rozgrzewające z olejkami eterycznymi, mentolem i kamforą działają z kolei na zasadzie łagodnej aromaterapii. Nie należy ich jednak stosować do nosa i pod nosem. Można też polecić inhalacje ziołowe, np. z dodatkiem rumianku.

Pacjenci chętnie sięgają również po preparaty doustne z pseudoefedryną czy fenylefryną. Jednak ze względu na możliwe działania niepożądane nie należy ich stosować u chorych na nadciśnienie tętnicze, jaskrę, choroby serca czy przerost gruczołu krokowego.

Ból gardła
Złagodzą go preparaty do ssania, płukanki oraz aerozole o działaniu antyseptycznym, znieczulającym i przeciwzapalnym. Warto zadbać o właściwe nawilżenie śluzówek poprzez ssanie tabletek ziołowych (np. szałwiowych). Należy unikać alkoholu, ostrych potraw i palenia papierosów. Do płukania warto przygotować roztwór wody z solą (pół łyżki na szklankę ciepłej wody). Jeśli ból gardła jest silny, można zastosować doustne preparaty o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym.
Doradzając pacjentom z infekcjami górnych dróg oddechowych, często proponuje się preparaty złożone. Należy je jednak dobrać w taki sposób, by chory nie stosował leku ze składnikiem, który działa przeciw objawowi, który u niego nie występuje. Najczęstszym błędem jest proponowanie leku ze składnikiem przeciwkaszlowym osobie, która ma mokry kaszel.

Postępowanie w okresie choroby
W przebiegu chorób układu oddechowego bardzo ważne jest odpowiednie nawodnienie organizmu. Pacjent powinien wypijać od 2 do 3 litrów płynów dziennie. Bardzo pożyteczne jest np. działanie herbatek ziołowych (lipowa, z czarnego bzu) lub owocowych (malinowa, z dzikiej róży). Należy często wietrzyć pomieszczenia i nawilżać je. Posiłki należy wzbogacić w owoce i warzywa bogate w witaminę C, dieta ma być lekkostrawna. Warto włączyć do niej czosnek, miód, imbir.

Infekcje górnych dróg oddechowych są zwykle niegroźne, ale bardzo uciążliwe. Warto zawczasu pomyśleć o profilaktyce. Właściwa higiena rąk (mycie przez 30 sekund), unikanie dużych skupisk ludzi, dbanie o siebie, częste przebywanie na świeżym powietrzu, odpowiednia dieta mogą pomóc przetrwać okres jesienno-zimowy.