Czym ukoić nerwy?

Leki uspokajające i przeciwdepresyjne stanowią grupę leków najczęściej przepisywanych przez le­karzy psychiatrów, ale także przez lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej.

Klasyfikacja leków działających na ośrodkowy układ nerwowy zakłada podział na leki pobudzające oraz leki hamujące określone procesy mózgowe. Wśród leków wpływających hamująco na procesy czynnościowe mózgu wyodrębnić możemy m.in.: leki uspokajające i nasenne, leki anksjolityczne oraz przeciwdepresyjne.

Leki uspokajające i nasenne oraz przeciwlękowe (anksjolityczne)

Leki uspokajające i nasenne wykazują ogólne działanie ośrodkowe. Pod względem neurofizjologicznym działanie tych leków związane jest z hamowaniem aktywności pewnych obszarów mózgu (tworu siatkowatego i kory mózgu). Celem stosowania preparatów nasennych jest wywołanie lub ułatwienie snu. Leki uspokajające są wykorzystywane w celu hamowania nadmiernego pobudzenia, niepokoju, łagodzenia stanów emocjonalnych, objawiających się bezsennością czy przyspieszonym biciem serca.

Łagodne znoszenie napięcia nerwowego powodują leki pochodzenia roślinnego. Zaletami tych leków są: dostępność bez recepty i niska cena. Jednakże preparaty roślinne cechuje niska skuteczność (1-5%) oraz określone działania niepożądane: mdłości i złe samopoczucie.

Najczęściej stosowane są preparaty:

• z dziurawca zwyczajnego (Hypericum perforatum), stosowane w ogólnym wyczerpaniu nerwowym i w stanach napięcia nerwowego, w niepokoju, w stanach obniżonego nastroju o podłożu depresyjnym, w neurowegetatywnych zaburzeniach klimakterycznych oraz zaburzeniach snu. W przypadku preparatów z dziurawca należy wspomnieć o dodatkowym działaniu niepożądanym, związanym z obecnością hiperycyny. Podczas długotrwałej ekspozycji na silnym słońcu mogą wystąpić oparzenia skóry i bóle głowy (tzw. hiperycyzm).
• z męczennicy cielistej (Passiflora incarnata), korzystnie działające w stanach napięcia, niepokoju i rozdrażnienia, w zaburzeniach emocjonalnych pochodzenia czynnościowego, a także działające uspokajająco i nasennie.
• z kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis), stosowane w stanach napięcia nerwowego, lęku, niepokoju, trudnościach w zasypianiu, nadpobudliwości seksualnej, w zaburzeniach związanych z okresem pokwitania i przekwitania oraz przy podwyższonym ciśnieniu tętniczym, szczególnie na tle nerwowym.

Silne działanie uspokajające wykazują leki anksjolityczne. Działanie uspokajające powiązane jest z działaniem przeciwlękowym. Na poziomie neurofizjologicznym działanie leków anksjolitycznych jest wynikiem subtelnego, jednakże nie wybiórczego, nasilania procesów hamujących w określonych obszarach mózgu (struktury układu limbicznego). Z punktu widzenia budowy chemicznej są to związki będące pochodnymi benzodiazepiny, np.: klorazepat (Tranxene), diazepam (Relanium), oksazepam (Oxazq), lorazepam (Lorafen), alprazolam (Xanax, Afobam). W zależności od modyfikacji struktury chemicznej związku leki przeciwlękowe wykazują również działanie nasenne i przeciwdrgawkowe. Leki przeciwlękowe (zwane dawniej ataraktykami) należą do grupy tzw. leków psychotropowych, ze względu na ich silny wpływ na procesy psychiczne i zdolność łagodzenia zaburzeń psychicznych.

Leki anksjolityczne, będące pochodnymi benzodiazepin, wywołują uzależnienia. Nie wolno stosować ich dłużej niż kilka tygodni wyłącznie pod kontrolą lekarza psychiatry. Nadużywanie stosowania tych leków spowodowało, że ich obrót objęty jest dodatkową kontrolą. Istotnym działaniem niepożądanym zażywania leków anksjolitycznych jest zaburzenie sprawności psychoruchowej, stąd w czasie leczenia zabrania się prowadzenia pojazdów i obsługiwania urządzeń mechanicznych.

Leki przeciwdepresyjne

Współcześnie stosuje się wiele leków przeciwdepresyjnych. Wspólną cechą większości leków tej grupy jest pobudzanie przewodnictwa noradrenergicznego i serotoninergicznego. Jednakże szczegółowy mechanizm działania poszczególnych leków jest zróżnicowany. Również z punktu widzenia budowy chemicznej leki przeciwdepresyjne stanowią niezwykle heterogenną grupę związków. Różnią się one od siebie także działaniem niepożądanym oraz ceną.

Podstawowe grupy leków przeciwdepresyjnych to:

• trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD), będące nieselektywnymi inhibitorami wychwytu monoamin (noradrenaliny i serotoniny), posiadającymi okreźlone działania receptorowe. Należą do nich: amitryptylina, klomipramina i doksepina (Doxepin). Działanie pojedynczych dawek powoduje hamowanie procesu wychwytu zwrotnego monoamin przez neurony. W wyniku zahamowania tego procesu dochodzi do nasilenia receptorowych działań monoamin. Efekt działania tych leków następuje pomiędzy 7 a 21 dniem przyjmowania leku. Leczenie przeciwdepresyjne jest leczeniem przewlekłym i powinno trwać kilka miesięcy. Leki z tej grupy wywołują określone działania niepożądane, np.: zaburzenia rytmu serca, suchość w ustach, zaburzenia widzenia, zaparcia i zatrzymanie moczu, zwiększenie łaknienia i przyrost masy ciała, zaburzenia cyklu miesiączkowego, uszkodzenia wątroby, zmiany w obrazie krwi, uszkodzenia płodu, zwiększenie częstości napadów drgawkowych u osób chorujących na padaczkę.
• selektywne inhibiotory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), których działanie polega na wybiórczym hamowaniu wychwytu serotoniny. Należą do nich: fluoksetyna (Bioxetin, Prozac, Seronil, Deprexetin, Fluoxetin), fluwoksamina (Fevarin), citalopram (Cipramil), sertalina (Zoloft), paroksetyna (Seroxat, Paxil). Efekt działania tych leków jest widoczny po 2-4 tygodniach zażywania. Dzięki selektywnemu działaniu wykazują mniejszą ilość działań niepożądanych, nie wykazują działania kardiotoksycznego, jednakże wywołują specyficzne (własne) działanie niepożądane, głównie ze strony układu pokarmowego. Ponadto nie wolno ich przyjmować łącznie z innymi grupami leków przeciwdepresyjnych tzn. z inhibitorami monoaminooksydazy i z trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi, ze względu na niebezpieczeństwo wystąpienia tzw. zespołu serotoninergicznego.
• selektywne inhibiotory wychwytu zwrotnego noadrenaliny i serotoniny (SNRI), których działanie polega na wybiórczym hamowaniu wychwytu noadrenaliny i serotoniny, przy jednoczesnym minimalnym działaniu dodatkowym. Stanowią jedną z najnowszych grup leków. Zalicza się do nich wenlafaksynę (Efectin), lek najczęściej stosowany w ciężkich depresjach. Skuteczność w leczeniu depresji i ogólnych zaburzeń lękowych jest zadowalająca. Leki z tej grupy wykazują słabsze działania niepożądane, do najczęstszych należą: zmęczenie, zmniejszenie łaknienia, zaparcia, nudności i wymioty, zawroty głowy, zwiększenie napięcia mięśniowego, zaburzenia widzenia oraz zakłócenia funkcji seksualnych.
• inhibitory monoaminooksydazy (MAO), które działają poprzez blokowanie monoaminooksydazy, enzymu rozkładającego neuroprzekaźniki (noradrenalinę, serotoninę i dopaminę). Z uwagi na zakres działania leków tej grupy wyróżnia się nieselektywne inhibitory monoaminooksydazy (MAO-I) oraz selektywne, odwracalne inhibitory monoaminooksydazy (SI-MAO). Ze względu na liczne i poważne działania niepożądane nieselektywnych inhibitorów monoaminooksydazy (tzw. przełomy nadciśnieniowe) oraz poważne interakcje z innymi lekami (m.in. nasilenie działania barbituranów) znaczna część leków została wycofana z obrotu. Selektywnym i odwracalnym inhibitorem monoaminooksydazy, stosowanym obecnie jest moclobemid (Aurorix, Mocloxil). Nie wykazuje niekorzystnego działania na układ krążenia, cechuje się relatywnie niską hepatotoksycznością oraz wykazuje mniejsze niebezpieczeństwo interakcji z innymi lekami przeciwdepresyjnymi.

tekst: dr n. farm. Piotr Luliński