ADHD – Gdy dziecko jest jak sprężynka…

Terapia dziecka z ADHD powinna być wielokierunkowa i obejmować nie tylko dziecko, ale także jego rodzinę i szkołę.

Niezwykle ważna jest psychoedukacja rodziny. Jej celem jest wyjaśnienie objawów zaburzenia i ich przyczyn. Pozwoli to uniknąć stosowania niewłaściwych metod postępowania z dzieckiem.

Obserwując dzieci bawiące się na podwórku, na korytarzu szkolnym czy w przedszkolu, zwykle zauważamy jedno, a czasem nawet kilkoro, które wyróżniają się zachowaniem. Nie chodzą, tylko biegają, nie potrafią usiedzieć dłuższy czas w miejscu, przechodząc obok kolegi szczypią, kopią lub dotykają go. Ich ręce muszą być stale czymś zajęte – kręcą włosy, łamią długopisy, rysują. Jeśli sytuacja wymaga siedzenia (w szkole, kościele, u cioci na imieninach), kręcą się, wiercą, coś wywracają. Preferują zabawy ruchowe.

Takie zachowania to przykłady objawów zaburzenia neurorozwojowego, które nosi nazwę zespołu hiperkinetycznego (Hiperkinetic Disorder) lub zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (Attention Deficit Hyperactivity Disorder). Jednakże opisane powyżej zachowania nadaktywne nie są jedynymi objawami zaburzenia. Zespół ADHD charakteryzuje triada symptomów: wspomniana nadaktywność ruchowa, zachowania impulsywne i zachowania nieuważne.

Zachowania impulsywne
Zachowanie impulsywne polega na tym, że w chwili podejmowania działania dziecko nie myśli o jego adekwatności, poprawności ani skutkach. Ważne jest „tu i teraz”. Dzieci mają problemy z planowaniem, organizacją, uporządkowaniem i kontrolą zachowania.

Impulsywność może także dotyczyć procesów psychicznych. Decyzje podejmowane są zbyt szybko, bez uwzględnienia wszystkich danych. Wypowiedzi ustne czy pisemne bywają chaotyczne, nieustrukturalizowane, z dużą liczbą dygresji, wyraźnie „nieprzemyślane”. Ich konsekwencją są słabe wyniki w szkole.

Zachowania nieuważne
Dzieci z ADHD mają też duże kłopoty z koncentracją na zadaniu, z długotrwałym wykonywaniem danej czynności, zwłaszcza jeśli wymaga wysiłku (łatwo się męczą). Obserwuje się nadmierne rozpraszanie pod wpływem nieistotnych bodźców.

Naturalnie, im bardziej dziecko jest zainteresowane wykonywaną czynnością, tym objawy stają się mniej zauważalne (gra komputerowa może pochłonąć go na dwie, trzy godziny). Dodatkowo może pojawić się nadwrażliwość emocjonalna – gwałtowne i trudne do opanowania reakcje emocjonalne niewspółmierne do bodźca.

Problemy z motywacją
Dzieci z ADHD mają też większe problemy ze zmotywowaniem się do wysiłku i do zakończenia podjętych czynności. Im cel jest bardziej odległy w czasie, tym trudniej jest im podtrzymać chęć jego osiągnięcia. Mają mniejsze niż rówieśnicy możliwości samokontroli.

Dzieci mają gorsze poczucie czasu, dlatego rano zamiast szybko się ubierać, bawią się z napotkanym w łazience kotem czy psem. Ze względu na swoją impulsywność w zachowaniu, mogą mieć trudności w nawiązywaniu, a zwłaszcza utrzymywaniu dobrych relacji społecznych w grupie rówieśniczej. Objawy nadaktywności motorycznej i impulsywność wywołują reakcje niechęci i zniecierpliwienia u osób dorosłych, np. nauczycieli, sąsiadów, a nawet rodziców, co może prowadzić do problemów we wzajemnych kontaktach.

Nie każde ruchliwe dziecko ma ADHD
Zdrowe dzieci powinny być energiczne, aktywne, ruchliwe. Dlatego nie każde dziecko, które zachowuje się w opisany powyżej sposób jest dzieckiem z zaburzeniem rozwoju. Diagnoza stawiana jest dopiero wówczas, gdy natężenie objawów odbiega istotnie od typowego dla danego wieku zachowania, jest stałym (niezależnym od sytuacji) wzorcem aktywności i istotnie utrudnia życie dziecku oraz jego najbliższym.

W każdym przypadku diagnoza musi zostać postawiona przez specjalistę – psychiatrę dziecięcego lub psychologa. Podobne objawy mogą bowiem wynikać z wielu innych przyczyn, np. problemów psychiatrycznych (zaburzeń nastroju, lękowych, uzależnień), chorób somatycznych (nadczynności tarczycy, alergii, znacznego przerostu trzeciego migdałka, zatrucia ołowiem), niedosłuchu, czy wreszcie z błędów wychowawczych.

Skąd ADHD?
Wielu rodziców dzieci z ADHD często zadaje sobie pytania: dlaczego ich dziecko jest tak odmienne od rówieśników? Dlaczego sprawia tyle problemów wychowawczych w domu i w szkole? W przeszłości wiązano te objawy z tzw. minimalnym uszkodzeniem mózgu, spowodowanym działaniem niekorzystnych czynników, głównie w czasie ciąży i w okresie okołoporodowym.

Obecnie można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że zespół ADHD jest wynikiem zakłóceń pracy mózgu uwarunkowanych genetycznie. Szczególnie podkreśla się odmienność funkcjonowania mózgu dziecka z ADHD na poziomie neurochemicznym. Zaburzenia równowagi neurotransmiterów, zwłaszcza amin katecholowych okazują się mieć istotne znaczenie dla ujawniania się zaburzenia.

Psychoedukacja otoczenia
Terapia dziecka z ADHD powinna być wielokierunkowa i obejmować nie tylko dziecko, ale także jego najbliższe otoczenie – rodzinę i szkołę. Niezwykle ważna jest psychoedukacja rodziny. Jej celem jest wyjaśnienie objawów zaburzenia i ich przyczyn. Pozwoli to uniknąć niewłaściwych metod postępowania z dzieckiem w domu.

Wielu rodziców nie uświadamia sobie, że te objawy nie są winą dziecka, często nie są od niego zależne, co oznacza, że nie jest w stanie nad nimi zapanować i zmienić swojego postępowania. Zatem nie należy karać za nie dziecka, ponieważ buduje to w nim poczucie niesprawiedliwości. Rodzice muszą wiedzieć, jakie wymagania i oczekiwania mogą mieć wobec swojego syna czy córki, aby były możliwe do spełnienia.

Psychoedukacja rodziców powinna też pozbawić ich tendencji do obwiniania się za zachowanie dziecka. Niestety, rodzice dzieci z nadpobudliwością często są obarczani odpowiedzialnością za niewłaściwe postępowanie ich potomka i oceniani przez otoczenie jako niewydolni wychowawczo.

Metody wychowawcze
Celem prawidłowej psychoedukacji jest też nauczenie rodziców metod terapii behawioralnej, skutecznych w modyfikacji zachowań niepożądanych i utrwalaniu zachowań oczekiwanych. Rodzice uzyskują informacje, jakie metody wychowawcze stosować, jak komunikować się z dzieckiem (np. jak wydawać polecenia, aby były wykonane) oraz jak ustalać i stosować w domu reguły, ramy i zasady wzajemnego postępowania oraz konsekwencje negatywne i pozytywne.

Dużą wagę przykłada się do podkreślania znaczenia pochwał i nagród będących reakcją na zachowanie dziecka. Ponieważ zwykle spotyka się ono z negacją i krytyką swoich zachowań, należy dbać o równowagę, doceniając zachowania pożądane. Rodzice muszą również być w kontakcie ze szkołą, aby dziecko odczuwało stałą, życzliwą kontrolę ze strony nauczycieli (częste kierowanie uwagi dziecka na to, co dzieje się na lekcji, systematyczne sprawdzanie postępów w opanowywaniu materiału, czy nawet kontrola zapisu pracy domowej).

Terapia farmakologiczna
U niektórych dzieci z ADHD (z nasilonymi objawami zaburzenia) metody oddziaływań psychologicznowychowawczych mogą być nieskuteczne i niewystarczające. Wówczas proponowana jest dodatkowo terapia farmakologiczna. Leki mają na celu zmniejszenie objawów zaburzenia i poprawę funkcjonowania dziecka w domu i szkole. Dlatego stosuje się je głównie w czasie roku szkolnego (nawet z pominięciem weekendów, ferii i innych dni wolnych od nauki).
Najbardziej skutecznymi lekami są środki psychostymulujące, których skuteczność ocenia się na 7580 proc. Są to pochodne amfetaminy, metylfenidat czy pemolina. Inną grupą środków stosowanych w terapii ADHD są leki przeciwdepresyjne trójpierścieniowe (np. imipramina, dezipramina, komipramina), a także atomoksetyna i klonidyna. Natomiast najgorzej oceniane jest działanie neuroleptyków.

Ważne jest, aby leczenie farmakologiczne nie było jedynym środkiem oddziaływania na dziecko z ADHD.

Najskuteczniejsze jest połączenie wszystkich opisanych powyżej metod.