Zapalenie zatok a przeziębienie

Zapalenie zatok to jedna z najczęstszych dolegliwości towarzyszących popularnemu przeziębieniu, kojarzonemu głównie z nieżytem nosa.

Zarówno nos, jak i zatoki wyściela wspólna błona śluzowa, co sprawia, że tak naprawdę infekcja zawsze dotyczy obu tych miejsc, choć zatoki mogą być zajęte w mniejszym stopniu. Najnowsze trendy w nomenklaturze medycznej sugerują nawet posługiwanie się terminem rhinosinusitis, czyli zapalenie błony śluzowej nosa i zatok przynosowych. Nim właśnie operuje opracowany w 2007 i zaktualizowany w 2012 roku dokument „European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps” (EPOS), zawierający szczegółowe wytyczne odnośnie postępowania w tej jednostce chorobowej.

Etiologia problemów z zatokami

Zatoki przynosowe to przestrzenie pneumatyczne w kościach otaczających jamę nosową, mające z nią połączenie i wyścielone tą samą błoną śluzową. Anatomicznie wyróżnia się cztery pary zatok: czołowe, sitowe, szczękowe i klinowe. Ich rola fizjologiczna polega m.in. na udziale w wyrównywaniu ciśnienia, ochronie przed urazami oraz w funkcjach fonetycznych, związanych z ochroną ucha wewnętrznego i rezonansem. Dolegliwości ze strony zatok najczęściej pojawiają się podczas przeziębienia, będącego niczym innym jak wywoływaną głównie przez rinowirusy infekcją błony śluzowej nosa i zatok. Mówimy wówczas o tzw. ostrym zapaleniu nosa i zatok przynosowych (OZZP). Do zakażenia dochodzi najczęściej w drodze kontaktu bezpośredniego. Wirusy przenoszone są na błonę śluzową na mających z nimi kontakt dłoniach, następnie łączą się ze specyficznymi receptorami, powodując uszkodzenia i wzrost przepuszczalności komórek rzęskowych, uwolnienie mediatorów stanu zapalnego oraz znaczne przekrwienie i obrzęk. Szacuje się, że przeziębienie występuje średnio 4-5 razy do roku u dzieci i około 2-3 razy rocznie u osób dorosłych. Objawy pojawiają się po 2-3 dniach od infekcji i ustępują samoistnie po około pięciu dniach. Wizyty u lekarza wymagają jedynie ewentualne powikłania przeziębienia, związane z nadkażeniem bakteryjnym zalegającej w nosie i zatokach wydzieliny, a także utrzymywanie się objawów dłużej niż tydzień.

Objawy i postępowanie w OZZP

Przekrwienie i wzrost przepuszczalności błony śluzowej nosa w trakcie przeziębienia sprawia, że jego nieodłącznym elementem jest zawsze katar oraz uczucie niedrożności nosa. Jeśli infekcja w znacznym stopniu obejmuje zatoki, może pojawić się również dodatkowo ból głowy oraz uczucie ucisku i rozpierania twarzy (nasilające się m.in. przy schylaniu czy kichaniu), a także osłabienie lub utrata węchu u dorosłych, kaszel u dzieci, ból gardła i chrypka wywołane drażniącym działaniem spływającej wydzieliny, podwyższona temperatura ciała (nieprzekraczająca jednak 38˚C) oraz uczucie ogólnego rozbicia i osłabienia. Zgodnie z zaleceniami EPOS, niepowikłane przeziębienie wymaga jedynie leczenia objawowego, np. dostępnymi bez recepty preparatami hamującymi wysięk z błony śluzowej, ułatwiającymi usuwanie zalegającej wydzieliny oraz przeciwbólowymi, przeciwzapalnymi i przeciwgorączkowymi. Jeśli dolegliwości utrzymują się powyżej pięciu dni, lekarz może zdecydować o włączeniu np. miejscowych glikokortykosteroidów. Antybiotykoterapia jest niezbędna dopiero, gdy w wyniku niedostatecznego usuwania wydzieliny z nosa i zatok dojdzie do jej nadkażenia bakteryjnego (głównie przez drobnoustroje z rodzajów Staphylococcus, Haemophilus i Moraxella). Obserwuje się wówczas znaczne pogorszenie po wstępnej, łagodnej fazie choroby, połączone z pojawieniem się ropnej wydzieliny z nosa (z jednostronnym nasileniem), ostrym, miejscowym bólem głowy (również z jednostronną przewagą) i gorączką powyżej 38˚C. Warto również pamiętać, że dolegliwości ze strony zatok mogą towarzyszyć poważniejszym jednostkom chorobowym. Jeśli więc pojawi się m.in. obrzęk powiek, przemieszczanie i zaburzona ruchomość gałki ocznej, podwójne widzenie, silny ból i obrzęk okolicy czołowej czy objawy zapalenia opon mózgowych, należy jak najszybciej skierować pacjenta do szpitala.

Leki zmniejszające wysięk z nosa

Najbardziej dokuczliwym objawem OZZP jest katar oraz uczucie „zatkanego nosa”. Lekami, o które proszą pacjenci w pierwszej kolejności są zatem te o działaniu hamującym nadmierny wysięk z błon śluzowych. Efekt ten można osiągnąć najszybciej poprzez obkurczenie naczyń krwionośnych błony śluzowej miejscowymi sympatykomimetykami (ksylometazolina, oksymetazolina, nafazolina). Są one dostępne w postaci kropli, żeli lub aerozoli, w różnych dawkach dla różnych grup wiekowych, począwszy już od dzieci powyżej 4. tygodnia życia. Leki te powinny być jednak stosowane ze szczególną uwagą. Bardzo często prowadzą bowiem do nadmiernego przesuszenia śluzówki (stąd też obecność w składzie wielu z nich substancji nawilżających, np. dekspantenolu), a ponadto, w drugiej fazie przeziębienia mogą spowodować dodatkowe zagęszczanie śluzu i blokadę nosa. Najbardziej niebezpieczne jest jednak ich przewlekłe stosowanie (powyżej pięciu dni), prowadzące do uzależnienia, anemizacji śluzówki i polekowego nieżytu nosa. Pacjenci dorośli często preferują doustne sympatykomimetyki – fenylefrynę i pseudoefedrynę. Leków tych nie wolno jednak stosować u chorych leczonych blokerami receptorów α1. Nasilają one również działanie innych sympatykomimetyków, a ich efekt terapeutyczny wzmaga się przy jednoczesnym stosowaniu trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych i β-sympatykolityków. Pseudoefedryna i fenylefryna mogą również osłabiać działanie metyldopy i rezerpiny, a u chorych leczonych digoksyną – zwiększać częstość występowania zaburzeń rytmu serca.

Leki ułatwiające usuwanie wydzieliny z nosa i zatok

Usuwanie nadmiaru zalegającej wydzieliny jest znaczenie bezpieczniejszą metodą udrażniania nosa i zatok niż hamowanie jej powstawania. Efekt ten można osiągnąć zarówno za pomocą preparatów miejscowych, jak i ogólnych. W pierwszym przypadku poleca się przede wszystkim płukanie nosa i zatok roztworami chlorku sodu (zwanych też roztworami soli lub wodą morską) w stężeniu izotonicznym (0,9%) lub hipertonicznym (do 3%). Roztwory izotoniczne są łagodniejsze i nie wywołują podrażnień. Tym hipertonicznym przypisuje się natomiast silniejsze działanie oczyszczające i udrażniające – woda przemieszcza się bowiem zawsze w stronę roztworu o większym stężeniu, a zatem w tym przypadku z obrzmiałej śluzówki do płuczącego płynu, co szybciej likwiduje obrzęki. Aby minimalizować ryzyko podrażnień do roztworów hipertonicznych dodaje się niekiedy substancje nawilżające, np. glicerol, dekspantenol czy aloes, tworząc w ten sposób tzw. wersje „soft”. Nasilenie efektu udrażniającego mają natomiast zapewnić dodatki olejków eterycznych, zazwyczaj eukaliptusowego, miętowego, rozmarynowego czy tymiankowego.

Zgodnie z EPOS 2012 skutecznym uzupełnieniem terapii wszystkich postaci OZZP jest fitoterapia. Dlatego coraz większe uznanie zdobywają sobie również doustne leki pochodzenia naturalnegoułatwiające oczyszczanie nosa i zatok. Podstawą ich składu są przede wszystkim wyciągi z kwiatów dziewanny (Verbasci flos), ziela werbeny (Verbenae herba), korzenia goryczki (Gentaianae radix), kwiatów bzu czarnego (Sambuci nigra flos), liścia brodziuszki (Andrographidis paniculatae folium) oraz korzenia pierwiosnka (Primulae radix) i kwiatu pierwiosnka z kielichem. Dodatkowo obecne mogą być również wyciągi z lukrecji, lipy, mięty, tymianku, prawoślazu, szczawiu, czosnku oraz ewentualnie także witamina C i rutyna. Preparaty te działają przede wszystkim sekretolitycznie, rozrzedzając zalegającą wydzielinę i ułatwiając tym samym jej usunięcie. Dodatkowo, w zależności od zastosowanej kompozycji ekstraktów roślinnych, mogą wywierać w różnym stopniu m.in. efekt przeciwzapalny, uszczelniający naczynia, przeciwwirusowy, przeciwbakteryjny, wykrztuśny oraz osłaniający i powlekający na błony śluzowe. Wybierając tego typu preparat warto uprzedzić pacjenta, że obserwowany na początku kuracji nasilony wysięk z nosa jest celowy i pożądany.

Leki dodatkowe przy OZZP

Poza katarem i uczuciem zatkanego nosa w przeziębieniu wystąpić mogą również stany podgorączkowe oraz ból, drapanie gardła i chrypka. W przypadku podwyższonej temperatury ciała pomocne może być włączenie leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych (paracetamol, ibuprofen, kwas acetylosalicylowy), występujących najczęściej od razu w połączeniu z substancjami hamującymi wysięk z nosa (fenylefryna, pseudoefedryna). Sporą popularnością cieszą się także zioła o działaniu napotnym (bez czarny, lipa). W przypadku bólu gardła w przebiegu OZZP warto natomiast sięgać w pierwszej kolejności po preparaty o działaniu nawilżającym i powlekającym, np. te z wyciągami z plechy porostu islandzkiego, propolisem, podbiałem i innymi surowcami śluzowymi. Przyczyną tej dolegliwości jest bowiem najczęściej podrażnienie gardła przez spływającą z nosa i zatok wydzielinę, a nie infekcja bakteryjna – preparaty miejscowo dezynfekujące mogłyby zatem niepotrzebnie podrażnić gardło.

tekst: Joanna Krajewska