Zaburzenia snu są zjawiskiem patologicznym, które wymagają odnalezienia czynnika sprawczego i podjęcia próby jego wyeliminowania.
Sen to podstawowa potrzeba fizjologiczna organizmu, która warunkuje jego prawidłowe funkcjonowanie. Jest to faza spoczynku, w czasie której dochodzi do bezruchu, utraty świadomości oraz zmniejszonej reaktywności na bodźce. Sen fizjologiczny charakteryzuje się odwracalnością pod wpływem określonych bodźców i pojawia się cyklicznie w rytmie dobowym.
Fazy snu
Na proces snu składa się etap zasypiania, faza marzeń sennych (REM) oraz czas pomiędzy marzeniami (NREM). Etapy te występują cyklicznie w określonej sekwencji. W ciągu nocy zwykle przechodzimy 4-5 takich cyklów (podczas spoczynku trwającego około 7-8 godzin): faza NREM (trwająca 80-100 minut), faza REM (trwająca 15 minut).
Tylko prawidłowo przebiegający sen może być efektywny i dać wypoczynek zarówno psychiczny, jak i fizyczny. Jest to niezwykle ważny element całego rytmu dobowego – jego brak lub nieprawidłowy przebieg w znaczącym stopniu wpływa na wiele procesów i może powodować rozwój zaburzeń w funkcjonowaniu, a nawet poważnych chorób. Niedobór snu może wpływać na nastrój, umiejętności emocjonalne, zdolność komunikacji, pamięć i koncentrację, zdolność podejmowania decyzji, a także na układ odpornościowy i sercowo-naczyniowy. Zapotrzebowanie na sen w trakcie całego życia pozostaje względnie stałe, pomimo popularnego poglądu, że osoby starsze potrzebują go mniej. Jednak obserwuje się niepokojące tendencje – coraz więcej badań sugeruje, że wiele osób nie dostarcza organizmowi odpowiedniej porcji wypoczynku nocnego, z powodu różnych zaburzeń snu nazywanych również bezsennością.
Według Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu bezsenność to trudności w zasypianiu, w utrzymaniu ciągłości snu, zbyt wczesne budzenie się, a także zła jakość snu. Fakt ten pacjenci oceniają subiektywnie obserwując u siebie zmęczenie i senność na drugi dzień, zmiany nastroju, gorsze wykonywanie obowiązków. Z badań WHO wynika, że aż 30 proc. populacji jest dotknięte przez tego typu zaburzenia. W Polsce najczęstszymi problemami, które zgłaszają pacjenci są kłopoty z zaśnięciem (25 proc., częściej mężczyźni), częste wybudzanie się w nocy (30 proc., częściej kobiety), a także wczesne budzenie się (24 proc., nieco częściej kobiety).
Zaburzenia snu – przyczyny
Zaburzenia snu są zjawiskiem patologicznym, które wymagają odnalezienia czynnika sprawczego i podjęcia próby jego wyeliminowania. Bezsenność może być powodowana między innymi występowaniem bezdechu, zespołem niespokojnych nóg (nawet do 20 proc. przypadków), przewlekłym stosowaniem leków pobudzających lub też uzależnieniem od leków nasennych (bezsenność z odbicia). Problemy z prawidłowym przebiegiem spoczynku nocnego związane są również procesem starzenia się organizmu, ponieważ wraz z wiekiem spada produkcja endogennej melatoniny. Poza tym u osób starszych pojawia się coraz więcej schorzeń somatycznych, które mogą wpływać na jakość snu.
Najważniejszym objawem nieprawidłowego wypoczynku jest senność i zmęczenie następnego dnia. Osoba taka wykazuje osłabienie funkcjonowania poznawczego, gorzej wykonuje powierzone zadania, ma niską motywację oraz uwagę, spada jej wydolność intelektualna, a wzrasta prawdopodobieństwo popełnienia błędów. Dotyczy to zarówno pracy zawodowej, jak i codziennego życia. Poza tym niedobór snu znacząco osłabia zdolność radzenia sobie w sytuacjach stresowych, a także wpływa na obniżenie odporności organizmu. Jednak proces ten ma również bardziej niebezpieczne, długofalowe efekty, jak na przykład ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego.
Rodzaje bezsenności
Bezsenność może przybierać wiele różnych postaci. Najczęściej pacjenci cierpią z powodu bezsenności przygodnej. Zwykle trwa ona kilka dni i spowodowana jest przez jakiś przemijający czynnik związany z codziennym życiem, np. zmiana pracy, krótkotrwały stres, zmiana strefy czasowej. Rozróżniamy również bezsenność krótkotrwałą, która utrzymuje się maksymalnie trzy tygodnie i może być związana z chorobą somatyczną lub przewlekłym stresem. Najgroźniejszą postacią choroby jest bezsenność przewlekła, która trwa dłużej niż miesiąc i może prowadzić do poważnych konsekwencji związanych z funkcjonowaniem całego organizmu. Zalicza się do nich: większe ryzyko śmierci jako efekt wtórny choroby psychicznej lub somatycznej, większe ryzyko wystąpienia depresji lub innej choroby afektywnej, częściej występują w tej grupie choroby układu sercowo-naczyniowego oraz pokarmowego.
U osób zgłaszających problem bezsenności obserwuje się również częstsze wizyty u lekarzy, hospitalizacje, a także aż cztery razy częstsze wypadki w porównaniu do populacji ogólnej. Badania wykazały, że osoby cierpiące na bezsenność mają problemy w życiu osobistym, w pracy i w szkole, zgłaszają również niższą jakość życia. Brak snu może być przyczyną otyłości oraz problemów z sercem – sen trwający 5 i mniej godzin zwiększa ryzyko zgonu z przyczyn kardiologicznych.
Leczenie bezsenności
Podstawowym postępowaniem w procesie leczenia bezsenności jest zidentyfikowanie czynników zaburzających proces snu i zasypiania oraz próba ich wyeliminowania lub minimalizacji. Pacjentowi można zaproponować zastosowanie leków OTC wspomagających prawidłowe zasypianie i przebieg odpoczynku nocnego. Najważniejsze jest, aby preparat wpływał nie tylko na czas trwania snu, ale również na jego jakość. Melatonina to pochodna tryptofanu, która w organizmie występuje w warunkach fizjologicznych. Jest produkowana przez szyszynkę, a jej podstawową funkcją jest koordynowanie zegara biologicznego, a tym samym regulacja rytmu dobowego związanego ze snem i czuwaniem.
Zastosowanie melatoniny ułatwia proces zasypiania, zmniejsza ilość przebudzeń w nocy, a w razie ich wystąpienia pomaga w ponownym zaśnięciu. Poprawia również jakoś snu. Sen wywołany działaniem melatoniny wprowadza w fazę REM, która jest niezbędna do przywrócenia sił fizycznych i psychicznych organizmu. Melatonina nie jest lekiem nasennym, a jej działanie nie wpływa na zaburzenie faz snu – działa ośrodkowo regulując rytm dobowy, a więc odpowiada za fizjologiczny przebieg odpoczynku nocnego. W przeciwieństwie do leków ziołowych nie działa objawowo, a przyczynowo. Szczególnie skuteczna jest w przypadku bezsenności związanej z tak zwaną opóźnioną fazą snu (przesunięte są fazy sen-czuwanie). U osób z tą przypadłością podanie melatoniny przyspiesza zasypianie o około 2-3 godziny, ale również powoduje wcześniejsze wybudzenie się rano. Melatonina jest lekiem skutecznym, a także bezpiecznym.
Zalecenia dla pacjentów
Melatoninę zaleca się w przypadku zaburzeń snu związanych przede wszystkim z przewlekłym stresem, a także niedoborem naturalnego, a nadmiarem sztucznego światła, a także pracujących w systemie zmianowym. Należy uczulić pacjenta, że efekt działania jest stopniowy, zwykle pojawia się w pierwszych dwóch tygodniach kuracji. Lek stosuje się codziennie około godzinę przed snem. Terapię można rozpocząć od podawania dawki 5 mg przez dwa do czterech tygodni. Następnie można stosować dawkę mniejszą (1-3 mg) jako kontynuację leczenia. Melatonina jest również preparatem wskazanym i bezpiecznym dla osób starszych, u których bezsenność najczęściej związana jest z dolegliwościami powodowanymi przez choroby przewlekłe, a także z endogennym niedoborem melatoniny wynikającym ze starzenia się organizmu. W przypadku tej grupy pacjentów, po przeprowadzeniu 2-4 tygodniowej kuracji dawką 5 mg zaleca się stałe uzupełnianie poziomu melatoniny przy pomocy preparatów o mniejszej lub tej samej dawce.
U pacjentów z zaburzeniami snu, którzy stosują melatoninę odnotowano lepszą jakość snu, poprawę jego długości oraz głębokości. Wiąże się to z ogólną poprawą jakości życia, zmniejszeniem ryzyka wystąpienia incydentów kardiologicznych, nadwagi, wypadków i hospitalizacji oraz ogólnie pojętego lepszego stanu zdrowia.