Zaburzenia barwnikowe to pewne nieprawidłowości w produkcji naturalnego barwnika skóry – melaniny. Obejmują grupę schorzeń, w których dochodzi do zmiany zabarwienia w obrębie skóry.
Zmiany zabarwienia mogą obejmować małe powierzchnie, takie jak piegi, plamy, jak również dużą cześć powłok ciała (bielactwo nabyte). Zaburzenia barwnikowe są nie tylko problemem kosmetycznym, ale także terapeutycznym.
Rodzaje melaniny
Zabarwienie skóry powstaje dzięki melaninom produkowanym przez melanocyty, które znajdują się w warstwie podstawnej naskórka. Melanocyt łącząc się z około 36 keratynocytami tworzy w ten sposób jednostkę melanocytarną, za pomocą której może migrować na powierzchnię skóry. Melanocyty są rozmieszczone praktycznie na całej powierzchni ciała z wyjątkiem dłoni oraz podeszew stóp. Ilość produkowanej w skórze melaniny zależy od kilku czynników: pochodzenia (rasy), czynników genetycznych (aktywność MSH – hormonu melanotropowego oraz ACTH – hormonu adrenokortykotropowego), a także ekspozycji na słońce (wpływając na produkcję witaminy D3, stymulującej podział melanocytów). Na różnice w zabarwieniu skóry wpływa aktywność melanocytów, a nie ich ilość.
Z chemicznego punktu widzenia można wyróżnić dwa rodzaje melaniny, które powstają z tyrozyny: eumelaninę – pochłania szkodliwe promieniowanie UVB; pełni fukcję ochronną (barwnik brązowo-czarny) oraz feomelaninę – zawiera aminokwasy bogate w siarkę (barwnik żółto-czerwony). Feomelanina wykazuje wrażliwość na działanie światła pobudzając produkcję wolnych rodników, przez co powoduje powstawanie plam pigmentacyjnych i nowotworów skóry. Stosunek między eumelaniną i feomelaniną określa kolor skóry.
Hipopigmentacja
Zaburzenia barwnikowe dotyczą zarówno odbarwień (hipopigmentacji), a także przebarwień (hiperpigmentacji). Hipopigmentacja obejmuje:
- Bielactwo wrodzone (albinizm) – brak syntezy melaniny, a w związku z tym brak zabarwienia skóry, włosów oraz tęczówki. Włosy i skóra są białe, natomiast oczy czerwone, ze względu na obecność włosowatych naczyń krwionośnych.
- Bielactwo nabyte – może mieć podłoże genetyczne i dotyczy zarówno dzieci, jak i dorosłych. Powstaje w wyniku reakcji autoimmunologicznej (wytwarzanie autoprzeciwciał, które „atakują” antygeny własnego organizmu). Charakteryzuje się odbarwionymi plamami, które występują naprzemiennie z prawidłowo zabarwioną skórą. Włosy, które rosną w obrębie plam są siwe. Nie ma skutecznych metod leczenia. Doraźnie stosuje się terapię PUVA oraz leczenie zewnętrzne kortykosteroidami.
- Samoistny kropelkowaty niedobór barwnika (łac. Hypomelanosis gutta ta idiophatica) – jest często spotykaną chorobą u osób dorosłych, która polega na występowaniu trwałych, małych plamek (2-5 mm) w obrębie przednich powierzchni podudzi oraz przedramion.
- Siwizna – spowodowana jest zniszczeniem i zwyrodnieniem melanocytów cebulek włosowych w trakcie procesu starzenia.
- Fenyloketonuria – w przypadku tej jednostki chorobowej melanocyt nie jest uszkodzony, jednak nie może produkować barwnika, gdyż nadmiar enzymu (fenyloalaniny) konkurencyjnie blokuje tyrozynazę odpowiedzialną za melanogenezę.
- Leukomelanodermia – obraz kliniczny określany w przypadkach, kiedy w innych chorobach dochodzi do jednoczesnego powstawania odbarwień i przebarwień skóry.
Hiperpigmentacje
Mogą mieć podłoże genetyczne (np. piegi, palmy soczewicowate), hormonalne (np.ostuda) oraz wtórne, jako odpowiedź na bodźce, w wyniku dwóch zjawisk: wzrost liczby melanocytów na danej powierzchni lub destrukcja keratynocytów zawierających melanosomy – naturalny „tatuaż”. W diagnostyce przebarwień używana jest lampa Wooda. Jeśli przebarwienia występują w obrębie naskórka kontrast pomiędzy zmianą przebarwieniową, a otaczającą ją, niezmienioną skórą jest bardzo widoczny. Im głębsze są przebarwienia tym mniej wyraźne w oświetleniu lampy Wooda.
- Piegi (ephelides) są to wyraźnie odgraniczone, żółtawobrązowe, niewielkie plamki (1-5 mm), czasem mogą się ze sobą zlewać, przez co dochodzić może do tworzenia większych, nieregularnych obszarów przebarwień. Przyczyną ich powstawania jest wzmożona aktywność melanocytów naskórkowych. Przeważnie występują symetrycznie na odsłoniętych obszarach ciała, najczęściej na nosie i policzkach, a także przedramionach, ramionach oraz barkach. Problem ten dotyczy osób rasy celtyckiej o bardzo jasnej skórze. Wykazują różną intensywność zabarwienia w zależności od pory roku (w zimie są bledsze). Utrzymują się w ciągu całego życia, ale są mniej nasilone w starszym wieku. Profilaktycznie dla zapobiegania powstawania nowych przebarwień stosuje się kremy z wysokimi filtrami.
- Ostuda (chloasma) to żółtobrunatne – ciemnobrunatne plamy o nierównomiernych zarysach. Umiejscawiają się głównie w obrębie twarzy (czoło, policzki, nos, górna warga). Układ tych zmian przypomina maskę. Powodem pojawienia się tego typu zmian jest wzmożone wytwarzanie melaniny przez hormony żeńskie, promieniowanie UV oraz uwarunkowania genetyczne. Zmiany te dotyczą głównie kobiet, a stanami sprzyjającymi ich rozwojowi są m.in.: ciąża, zaburzenia miesiączkowania, zaburzenia pracy tarczycy bądź niektóre leki hormonalne.
- Plamy soczewicowate są jasnobrązowe bądź ciemnobrązowe – drobne, większe niż piegi, o wyraźnym odgraniczeniu od skóry otaczającej. Jeżeli podłoże genetyczne powoduje liczne plamy soczewicowate (lentiginosis) mamy do czynienia ze skórą pergaminowatą (xeroderma pigmentosum). Źródłami powstawania plam może być nadmierne, przewlekłe promieniowanie słoneczne, wielokrotne naświetlanie PUVA (psolaren i UVA), bądź podeszły wiek tzw. plama soczewicowata starcza (lentigo senilis). W przypadku tego rodzaju przebarwień oprócz nadmiernej aktywności melanocytów, dochodzi do występowania licznych melanoforów w skórze właściwej.
- Plamy koloru kawy z mlekiem (café au lait) dotyczą 10 proc. całej populacji. Plamy te z reguły są duże i owalne, jasnobrązowe i delikatnie odgraniczone od skóry. Nie podlegają one leczeniu. Mogą przeszkadzać jedynie pod względem estetycznym. Jeżeli plamy takie są liczne na całym ciele należy diagnozować je dokładniej w kierunku nerwiakowłókniakowatości.
Wtórna hiperpigmentacja
Wyróżnia się 5 grup wtórnej hiperpigmentacji:
- Przebarwienia mechaniczne – powstają przez nawracające urazy mechaniczne. Przewlekłe urazy powodują wzrost melanogenezy w miejscu drażnionym oraz nietrzymanie barwnika wskutek urazu. Przykładem są przebarwienia w fałdach skóry u osób otyłych oraz w chorobach przebiegających z dużym świądem (nieregularne przebarwienia).
- Przebarwienia słoneczne – naturalny, fotobiologiczny proces powoduje powstawanie rumienia pod wpływem promieniowania UV, co z kolei stymuluje wzrost liczby melanocytów i nasilenie pigmentacji. Przy przewlekłej ekspozycji na słońce mogą powstawać ogniska trwałej hiperpigmentacji, najczęściej zlokalizowanych na bocznych częściach szyi. Przebarwienia termiczne (cieplne) – ich przyczyną jest długotrwałe działanie promieniowania podczerwonego lub bezpośredniego nagrzewania np. poduszką elektryczną. Mają one charakter siateczkowaty, spowodowany wzrostem wytwarzania melaniny oraz skórnej elastory. Po przerwaniu naświetleń mogą ustąpić, w rzadkich przypadkach może dojść do rozwoju raka kolczystokomórkowego.
- Przebarwienia chemiczne – powstają na skutek reakcji fototoksycznej, np. po użyciu kosmetyków (perfum) z olejkiem bergamotowym. Są to brązowe plamy pojawiające się w miejscu aplikacji perfum (łac. Breloque dermatitis). Innym przykładem są furanokumaryny powodujące tzw. łąkowe zapalenie skóry spowodowane różnymi trawami.
- Przebarwienia pozapalne – występują po chorobach przebiegających ze stanem zapalnym skóry (np. łuszczyca, liszaj płaski). Efektem tego jest wzrost aktywności melanocytów w keratynocytach warstwy podstawnej naskórka. Są to przebarwienia nietrwałe i ustępujące po pewnym czasie.
Leczenie
Redukcja przebarwień zależy w dużym stopniu od tego, czy zostało usunięte źródło stymulujące ich powstawanie. Ważny jest również fakt, czy przebarwienie położone jest płytko w warstwach naskórka, czy głębiej – w skórze właściwej. Najczęściej stosowane są miejscowe preparaty odbarwiające, hamujące proces melanogenezy. Tu skuteczność działania dotyczy plam znajdujących się w obrębie naskórka. Najkorzystniejsze jest stosowanie kilku czynników rozjaśniających jednocześnie.
Większość preparatów przeciw przebarwieniom zawiera mieszaninę substancji o różnych mechanizmach działania. Istotnym elementem efektywnej kuracji jest stosowanie jednocześnie wysokich filtrów przeciwsłonecznych. Preparaty rozjaśniające stosowane są głównie na noc. Jeżeli występują tam duże stężenia substancji czynnych zaleca się aplikować je tylko na przebarwienia. Substancje pomocnicze zwiększają i przyspieszają działanie związków wybielających omówionych w tabeli. Są to w szczególności substancje złuszczające, głównie kwasy owocowe, które zwiększają odnowę naskórka i przyspieszają eliminację zabarwionych komórek. W połączeniu ze związkami wybielającymi ułatwiają ich przenikanie. Wśród dermokosmetyków są dostępne różne formy preparatów wybielających m.in. w postaci ampułek depigmentujących, serum, kremów na noc i dzień, a także preparaty punktowe.
Postępowanie lekarskie w każdym przypadku leczenia przebarwień powinno być skojarzone z właściwą pielęgnacją codzienną, czyli ze stosowaniem na co dzień środków rozjaśniających skórę, najlepiej specjalistycznych dermokosmetyków. Leczenie oparte wyłącznie na zabiegach gabinetowych nie przynosi zadowalających efektów. Oprócz leków rozjaśniających stosowanych w lecznictwie (hydrochinon, tretynoinę, deksametazon, octan triamcyolonu) stosowane są zabiegi lekarskie (dermabrazja, peelingi chemiczne, krioterapia). Współczesna metoda wykorzystuje lasery w leczeniu przebarwień. Jednak według najnowszych badań dr. Thierry’ego Passerona z Nicei wynika, że trwałą poprawę uzyskuje się tylko u 24 proc. pacjentów, duża część ma nawroty, natomiast aż u 13-15 proc. osób metoda ta nie przynosi żadnego efektu. Może nawet dojść do utrwalenia plam, których potem nie można już niczym usunąć.
Wybrane składniki wybielające występujące w dermokosmetykach dostępnych w aptece: | |
Składnik wybielający | Charakterystyka |
Kwas askorbinowy (witamina C) | Ma ograniczoną skuteczność. W stężeniu 10% blokuje syntezę melaniny z tyrozyny na etapie utleniania. Używana częściej jako środek pomocniczy i stabilizujący formę kosmetyku. |
Retinol | Hamuje tyrozynazę i transport barwnika do ketatynocytów. Przyspiesza złuszczanie naskórka, przez co powoduje szybsze usuwanie barwnika. Stosowany również w preparatach przeciwtrądzikowych |
Amid kwasu nikotynowego | Hamuje transport melanosomów z melanocytów do keratynocytów oraz obniża aktywność tyrozynazy w melanocytach. |
Aloesyna | Izolowana z wyciągu z aloesu. Hamuje tyrozynazę. |
Glabrydyna | Jest składnikiem ekstraktu z Lukrecji gładkiej. Hamuje aktywność tyrozynazy. |
Ekstrakt z morwy | Oprócz działania hamującego na tyrozynazę ma działanie przeciwzapalne. |
Ekstrakt z Buddleja axillaris | Działa przeciw tyrozynazie, regulując syntezę melaniny. |
Ekstrakt z Phaeodactylum tricornutum | Ogranicza powstawanie oraz stymuluję degradację lipofuscyny (jednego z barwników odpowiedzialnych za tworzenie m.in. tzw. plam wątrobowych). |
Soja | Zawiera sojowy inhibitor trypsyny. Preparaty z mlekiem sojowym zmniejszają fagocytozę melanosomów przez keratynocyty. |
Kwas kojowy | Produkt pochodzący z grzybów Penicilinum i Aspergillus.Hamuje aktywność tyrozynazy i powoduje skracanie wypustek dendrycznych melanocytów. |
Kwas azelainowy | Uzyskiwany z grzybów drożdżopodobnych. Hamuje tyrozynazę, tylko w nadmiernie aktywnych melanocytach. Nie działa na prawidłowo zabarwioną skórę. Może powodować podrażnienia. |
Arbutyna | Pochodna hydrochinonu stosowanego w lecznictwie. Konkuruje z DOPA na poziomie receptorów dla tyrozynazy. |
Kwas salicylowy | Kwas z grupy BHA o silnym działaniu keratolicznym. Zmniejsza widoczność zmian barwnikowych naskórnych, poprzez złuszczenie martwej warstwy rogowej naskórka oraz regulację odnowy komórkowej skóry. |
Kwas migdałowy | Działa złuszczająco, a jego depigmentacyjne działanie od wielu lat jest wykorzystywane w medycynie w leczeniu nieregularnych przebarwień. |
Kwas cytrynowy | Substancja wspomagająca działanie innych składników aktywnych. Wyrównuje koloryt skóry, zmniejsza widoczność przebarwień. |