Umysł szeroko otwarty czyli zaprogramuj swój mózg

Umysł szeroko otwarty – książka Stevena Johnsona pokazuje, jak można zwiększyć skuteczność funkcjonowania mózgu. To niesamowite, że świadome ćwiczenia umysłu są w stanie poprawić jakość życia.

Rozwój neurobiologii i nowych technologii pozwolił poszerzyć wiedzę na temat funkcjonowania ludzkiego mózgu. Na całym świecie działają ośrodki, w których prowadzi się różnorodne badania w tym zakresie. Autor książki „Umysł szeroko otwarty” odwiedził wiele z nich, rozmawiał z naukowcami, a nawet poddał się badaniu pracy własnego mózgu. Na podstawie tych doświadczeń, wzbogaconych o literaturę z zakresu neurobiologii, psychologii, kognitywistyki i neuromarketingu, powstała niezwykle ciekawa analiza ludzkich zachowań w świetle wiedzy o funkcjonowaniu umysłu. Jest to wiedza, która pozwala lepiej zrozumieć samego siebie – własne odruchy, reakcje, myśli. Dzięki niej można racjonalnie panować nad emocjami, które odpowiadają za większość zachowań. Książka „Umysł szeroko otwarty” może być bardzo przydatna farmaceutom, a także pacjentom zainteresowanym pogłębianiem wiedzy o samych sobie.

Jak działa mózg?
Dotąd ludzie mogli postrzegać głównie otoczenie zewnętrzne. Autor udowadnia, że najnowsze odkrycia pozwalają im poznawać również swój świat wewnętrzny. Współcześnie można zajrzeć do wnętrza człowieka, prześledzić funkcjonowanie jego umysłu. Wiadomo więcej na temat budowy i zasad działania mózgu, myślenia, nastrojów, emocji, a także racjonalności.

Funkcjonowanie mózgu najłatwiej prześledzić na przykładzie prostych odruchów, takich jak np. uśmiech. Może on być naturalny lub wymuszony. Okazuje się, że za każdy z nich odpowiadają inne ośrodki mózgu. Inaczej przedstawia się mikroekspresja twarzy człowieka, który uśmiecha się naturalnie, a inaczej tego, który robi to sztucznie. Ludzie doskonale potrafią to rozróżniać. Wystarczy poprosić, aby osoba, która ma jakieś zmartwienie, opowiedziała wesołą historyjkę. Może się to udać na poziomie werbalnym, jednak słuchacze wychwycą nienaturalność tej sytuacji. Znakomicie pokazano to w serialu „Magia kłamstw” emitowanym w 2012 r. w telewizji. Oparto go na badaniach prof. Paula Ekmana, który już ponad 30 lat zajmuje się problematyką kłamstwa.

Czytanie umysłu
Autor książki twierdzi, że żaden człowiek nie jest w stanie dochować sekretu. Zawsze zdradzi go bowiem mowa jego ciała. Wszystko, co dzieje się w umyśle, ma swoje przełożenie na sygnały przekazywane przez mięśnie (spojrzenia, gesty). Modułowa budowa mózgu powoduje, że kiedy nie wiadomo, jakie okazywać uczucia, dochodzi z reguły do sprzeczności między tym, co pokazuje ciało, a komentarzem werbalnym. Wyobraźmy sobie, że dwaj koledzy zabiegają o względy tej samej dziewczyny. Jeden z nich dowiaduje się, że jego rywal uległ poważnemu wypadkowi. W jego umyśle pojawiają się sprzeczne uczucia. Z jednej strony współczuje, a z drugiej odczuwa zadowolenie, że nie będzie miał już konkurencji. Czytanie umysłu drugiego człowieka to przede wszystkim wychwytywanie sygnałów niewerbalnych. Trzeba być dobrym aktorem, aby ukrywać za pomocą mowy ciała sygnały, które są sprzeczne z wypowiadanymi słowami. Nie jest proste np. powiedzieć pacjentowi, że choroba jest uleczalna, gdy jest wręcz przeciwnie.

Steven Johnson pisze, że nauka wyróżnia 412 emocji. Aby zbadać ludzkie zdolności do ich interpretacji, przeprowadzono eksperyment. Pokazywano wybranym osobom zdjęcia oczu, które wyrażały różne emocje – strach, radość, dumę, pogardę itp. Najpierw należało od razu określić rodzaj widzianego uczucia, a następnie udzielić ponownej odpowiedzi po zastanowieniu i dokładnej analizie fotografii. Okazało się, że oceny podawane od razu, bez zastanowienia, czyli za pomocą czytania umysłem, były bardziej trafne. Świadczy to o tym, że w procesie podejmowania decyzji intuicja nie musi być gorsza od starannej i dogłębnej analizy. Jest to po części związane z funkcją mózgu, która ułatwia szybkie reakcje w sytuacjach zagrożenia („tam, gdzie chodzi o przetrwanie, nie ma czasu na myślenie”).

Autoregulacja
Znajomość funkcjonowania własnego mózgu pozwala na sprawowanie kontroli nad różnymi odruchami. W badaniach dowiedziono, że rozpamiętywanie złych zdarzeń, lęków powoduje ich utrwalenie. Wiedząc o tym, można świadomie kontrolować myśli, odpędzając wszystko, co nieprzyjemne. Autor książki proponuje w tym celu indywidualne ćwiczenia, czyli autoregulację umysłu. Można więc na przykład doskonalić umiejętności związane ze skupieniem, koncentracją, zaprogramować mózg za pomocą medytacji, pracować nad wyciszeniem się lub wyzwalać w sobie energię. Wszystkie te bodźce mogą pochodzić z otoczenia lub z wnętrza człowieka.
Warto także pamiętać, że zdolności mózgu do zapamiętywania są zróżnicowane. Okazuje się, że nieprzyjemne doświadczenia pozostawiają w umyśle dużo więcej szczegółów. Kiedy człowiek jest smutny, znacznie mniej myśli. Wprawiając siebie i swój mózg w lepszy nastrój, można być bardziej użytecznym, wydajnym, skutecznym. A zatem nie należy biernie poddawać się nastrojom, lecz aktywnie je kształtować. Ta informacja może być szczególnie użyteczna dla pacjentów, którzy mają skłonności do zamartwiania się. Mózg lepiej zapamiętuje również rzeczy nowe, zaskakujące. Wyjaśnia to większą skuteczność nowych produktów czy nowych reklam. Łatwo to zaobserwować także na rynku leków.

Ciągle na lekach
Każdy jest przekonany, że jego teoria na temat funkcjonowania mózgu jest jedyna, prawdziwa, najlepsza. Lektura omawianej książki ułatwia spojrzenie na siebie z pokorą, która pozwala kształtować własne życie w harmonii z sobą samym i otoczeniem. Związki, które tworzą się w mózgu, wpływają na jego funkcjonowanie. Można więc – w ślad za autorem – powiedzieć, że „mózg jest ciągle na lekach”. Humor, strach, zakochanie – to emocje, które są wywoływane przez wydzielane w mózgu substancje. W wielu przypadkach są one identyczne z tymi zawartymi w używkach. Zachowania mogą być więc naturalne (uniesienia związane z miłością) lub wywoływane przez zażywane leki (również narkotyki). Czym innym jest produkcja substancji narkotycznych w mózgu, a czym innym zażywanie marihuany. Organizm radzi sobie z tym, co naturalne, natomiast nie jest w stanie zapanować nad substancjami dostarczanymi z zewnątrz.

To, jak różne substancje mogą kształtować ludzkie zachowania, można zaobserwować na przykładzie uśmiechu, który służy nawiązywaniu relacji społecznych. Człowiek nie śmieje się świadomie – można to łatwo sprawdzić. Wystarczy wyjść na ulicę z kamerą i prosić przechodniów, aby się zaśmiali. Nikt tego nie zrobi. Natomiast będąc w grupie, ze znajomymi, ludzie śmieją się bardzo często. Śmiech, a także nastroje czy przeżycia duchowe to efekty działania różnych substancji chemicznych w ludzkim mózgu. Wysiłek fizyczny powoduje, że zaczynają na niego oddziaływać te, które dostarczają przyjemności. Z reguły ma się więc dobry nastrój, po spacerze lub biegu. Hormony, które wywierają wpływ na mózg powodują również, że każdy ma własną niepowtarzalną osobowość. W pewnym ograniczonym zakresie można sterować tym mechanizmem, zmuszając umysł do racjonalizacji zachowań.

Mężczyźni a kobiety
Ciekawym aspektem zawartych w książce rozważań są analizy reakcji mężczyzn i kobiet. Na początek warto napisać, że w przeszłości większość eksperymentów naukowych przeprowadzano na samcach szczurów (nie badano samic z uwagi na zakłócenia powodowane cyklem). Badając zachowania kobiet i mężczyzn, zauważono, że znanymi dotąd reakcjom walki lub ucieczki towarzyszą odruchy opieki i przyjaźni. Pod wpływem stresu w zachowaniach kobiet, zwłaszcza karmiących, zaobserwowano właśnie elementy opieki oraz przyjaźni. W sytuacji zagrożenia, obok reakcji związanych z walką lub ucieczką, warto rozważyć wprowadzanie rozwijających przyjaźń działań mających na celu opiekę nad członkami zespołu. Może to mieć duże znaczenie w warunkach obniżania się dochodów ludności i niepewności związanej z kryzysem gospodarczym.

Zwierzęta jak ludzie
Do interesujących wniosków na temat mózgu autor dochodzi dzięki analizie zachowań zwierząt. Okazuje się, że około 5 proc. ssaków żyje w związkach monogamicznych. Przykładem są norniki preriowe, których mózgi są tak zbudowane, że wierność, związek na całe życie, daje im komfort psychiczny. Wystarczy jednak wprowadzić inny związek chemiczny do ich mózgów, aby zupełnie zignorowały swoje zwyczaje. Podobnie jest u człowieka, którego zmiany w biochemii mózgu zmuszają na przykład do poszukiwania żywności.

Poznaj siebie!
Niezwykle ciekawa jest część książki, w której autor opisuje proces badania własnego mózgu za pomocą rezonansu magnetycznego. Jako dziennikarz miał okazję obserwować działanie własnego mózgu podczas czytania cudzego tekstu oraz poprawiania własnego. To doświadczenie w istotny sposób pogłębiło jego wiedzę o sobie samym. Również lektura tej książki daje czytelnikowi niesamowite doświadczenie poznawania samego siebie i pracy własnego umysłu.

Farmaceuci, którzy posiadają stosowną wiedzę medyczną, będą bardzo zadowoleni z tej lektury. Książka umożliwi im bowiem lepsze rozumienie zachowań własnych, a także współpracowników oraz pacjentów. Można ją polecić również pacjentom, którzy są zainteresowani poznawaniem siebie i swoich umysłów.