Reakcje niepożądane na dodatki do leków

Każdy lek może wywołać niepożądaną reakcję alergiczną. Temu zjawisku niewątpliwie sprzyja pojawianie się nowych farmaceutyków na rynku, ich powszechna dostępność i polipragmazja.

W czasie trwania choroby, choćby przeziębienia, dzieci wymagają intensywnej opieki rodziców i wyjątkowej troski oraz dbałości o przyjmowanie zaleconych leków. Zastosowanie odpowiednich preparatów pozwala na szybkie zwalczenie infekcji. Zwykle jednak mają one „dziwny” smak i ich zażycie nie wiąże się z niczym przyjemnym.

Leki najczęściej mają w swoim składzie dużą ilość dodatków, czyli substancji obcych. Substancje te dopuszcza się do wytwarzania środków leczniczych, jeśli ma to uzasadnienie technologiczne i pod warunkiem, że nie są niebezpieczne dla dzieci. Stosowanie substancji dodatkowych do leków wywołuje pewne negatywne emocje społeczeństwa, ale jednocześnie oczekuje się możliwości dłuższego przechowywania leku, łatwiejszego przygotowania do spożycia, lepszego wyglądu, ładnego koloru, smaku i zapachu.

Substancja dodatkowa do leku definiowana jest jako „każda substancja zazwyczaj sama nie spożywana jako żywność i nie używana jako typowy jej składnik”. Najwyższe ryzyko reakcji niepożądanej na dodatki do leku występuje przy jego miejscowym stosowaniu na skórę, a najrzadziej uczulają leki podane doustnie.

Przyczyny
Rozwojowi reakcji niepożądanych sprzyja długotrwałe, częste stosowanie leku, niedostateczne oczyszczenie leku i obecność dodatkowych substancji używanych w procesach technologicznych. Osobniczy wywiad atopowy nie zwiększa ryzyka wystąpienia reakcji niepożądanych na dodatki do leku. Opisywany jest zespół wieloważnej alergii na leki o niewyjaśnionej do końca patogenezie, polegający na jednoczesnym złym tolerowaniu wielu leków i substancji chemicznych o odmiennej budowie chemicznej (leków przeciwbakteryjnych, NLPZ, dodatków pokarmowych).

Wszystkie dane dotyczące częstości występowania niepożądanych reakcji polekowych są szacunkowe, gdyż nigdzie nie monitoruje się dokładnie tego zjawiska. Zwiększającej się liczbie zgłoszeń polekowych reakcji alergicznych niewątpliwie sprzyja pojawianie się nowych farmaceutyków na rynku, ich powszechna dostępność (wiele z nich można kupić bez recepty) i polipragmazja.

Każdy lek może wywołać niepożądaną reakcję alergiczną. Z drugiej strony ten sam lek może wywoływać różne objawy, a jednocześnie różne leki mogą powodować takie same reakcje. Rozpoznawanie tylko na podstawie badania podmiotowego może być bardzo trudne i obarczone dużym odsetkiem fałszywie dodatnich rozpoznań. U prawie 2/3 pacjentów kierowanych do specjalisty z podejrzeniem alergii na leki to przypuszczenie się nie potwierdza.

Rodzaje reakcji alergicznych
Nadwrażliwość na lek jest wysoce prawdopodobna, gdy objawy podmiotowe i przedmiotowe odpowiadają manifestacji immunologicznej reakcji polekowej. Istnieje niewątpliwy związek czasowy między przyjęciem leku a wystąpieniem objawów.

Niepożądane reakcje nietoksyczne nie zależą zazwyczaj od ilości spożytego dodatku, tylko od osobniczej wrażliwości i można je podzielić na: alergie zależne od reakcji immunologicznych (IgE-zależnych i niezależnych) i nietolerancje pokarmowe, niezależne od reakcji immunologicznych.

Zawsze przy występowaniu objawów klinicznych alergii należy brać pod uwagę współwystępowanie nietolerancji chemicznej lub farmakologicznej na podany preparat chemiczny. Nietolerancje pokarmowe stanowiące większość niepożądanych reakcji na pokarm mogą być enzymatyczne lub wywołane zaburzonym transportem jelitowym, farmakologiczne i chemiczne oraz idiopatyczne.

Nietolerancje idiopatyczne
Do nietolerancji idiopatycznych można zaliczyć m.in. reakcja na barwniki, konserwanty, przyprawy, antyoksydanty, regulatory pH, emulgatory i stabilizatory, których zużycie zwiększa się zarówno w Polsce, jak i w Europie. W nietolerancjach idiopatycznych należy rozważać możliwość współwystępowania mechanizmów farmakologicznych, do których należy uwolnienie histaminy i/lub neuropeptydów oraz prawdziwej reakcji alergicznej.

Istotnym przykładem nietolerancji idiopatycznej, występującej szczególnie często u dzieci, jest nietolerancja o podłożu psychogennym, kiedy dziecko może nie tolerować leku, którego nie akceptuje.

Rozpoznanie
Występowanie reakcji niepożądanych po lekach stanowi coraz większy problem zarówno dla lekarzy, jak i dla pacjentów. Stan ten wywołuje z jednej strony polipragmazja i różnorodność obrazów klinicznych, z drugiej strony brak standardów postępowania i wiarygodnych, dostępnych testów diagnostycznych. Problem stanowią nie tylko te groźne dla życia reakcje alergiczne na leki, ale także te o łagodnym charakterze, gdyż zakłócają przebieg terapii, zmuszają do użycia leków droższych, mniej skutecznych lub bardziej toksycznych. Rozwój wiedzy o działaniach niepożądanych wywołanych przez dodatki do leków ograniczony jest przez wiele czynników, tj. brak systemów monitorujących ich występowanie, brak modeli zwierzęcych czy brak zainteresowania firm farmaceutycznych w finansowaniu tego typu badań.

Nadwrażliwość na substancje dodatkowe do leków najczęściej rozpoznawana jest na podstawie wywiadu. Dlatego bardzo szczegółowo zebrane informacje powinny dotyczyć: początku, przebiegu, czasu trwania i umiejscowienia niepożądanych objawów klinicznych, związku czasowego między wystąpieniem objawów a przyjęciem leku, wcześniejszego kontaktu z danym lekiem, stosowanych ostatnio leków, czynników ryzyka, atopii, wcześniejszego wystąpienia polekowych reakcji niepożądanych.

Objawy kliniczne
Najczęstsze objawy kliniczne w nietolerancji dodatków do leku to objawy z układu pokarmowego: nudności, wymioty, ulewania, biegunka, bóle i/lub wzdęcia brzucha, niechęć do jedzenia, obecność krwi w stolcu. Natomiast w prawdziwej alergii na leki najczęściej obserwuje się również objawy skórne i z układu oddechowego.

Większość tych reakcji ma łagodny przebieg i zwykle ustępuje w krótkim czasie po odstawieniu leku. Natomiast poważne reakcje wymagają natychmiastowego leczenia szpitalnego. Niezmiernie ważne jest poinformowanie rodziców o konieczności unikania leku, który wywołał reakcję nadwrażliwości w przeszłości, a często dotyczy to całej grupy leków.

Postępowanie
Każdy przypadek rozpoznanej reakcji niepożądanej jest wskazaniem do wdrożenia procedur diagnostycznych służących określeniu czynników wyzwalających oraz ich eliminacji. Zaleca się natychmiastowe ograniczenie kontaktu z czynnikiem wyzwalającym, odstawienie preparatu i zastąpienie go innym produktem, co najczęściej przynosi szybkie ustąpienie zmian. Farmakoterapia nie zawsze jest potrzebna. W niektórych przypadkach można złagodzić objawy chorobowe lekami przeciwhistaminowymi I i II generacji. Glikokortykosteroidy podawane ogólnie zarezerwowane są dla cięższych postaci, przy czym należy brać pod uwagę ich liczne działania niepożądane.