Praca w niedziele i święta

Pracuję w aptece od poniedziałku do piątku siedem godzin dziennie. Oprócz tego pracuję w soboty dwa razy w miesiącu oraz w niedzielę raz w miesiącu także po siedem godzin. Jakie powinny być spełnione świadczenia ze strony pracodawcy, aby nie naruszać praw pracowniczych?

Jacek z Bydgoszczy (nazwisko znane redakcji)

Jest to chyba najczęściej zadawane pytanie przez pracowników apteki. Obowiązujący Kodeks pracy określa normy i wymiar czasu pracy. Reguluje zagadnienia, takie jak: godziny nadliczbowe, praca w niedziele i święta. Określa system i rozkład czasu pracy (art. 150 k.p.), który powinien być określony m.in. w regulaminie pracy lub obwieszczeniu, gdy pracodawca nie jest zobowiązany do ustalenia regulaminu pracy. W rozkładzie czasu pracy obowiązującym u danego pracodawcy oprócz niedzieli powinien być wskazany jeszcze jeden dzień wolny od pracy w przedziale od poniedziałku do soboty.

Normy podstawowego systemu czasu pracy określa art. 129 § 1 k.p. Zgodnie z nim czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Należy pamiętać, iż przeciętna norma tygodniowa czasu pracy pozwala pracodawcy na swobodne dysponowanie nim w ramach przyjętego okresu rozliczeniowego dłuższego niż jeden tydzień. Pracodawca może na przykład zastosować taki rozkład, w którym pracownik pracuje 6 dni w tygodniu po 8 godzin, ustalając jednocześnie odpowiednio mniejszą liczbę dni pracy w innych tygodniach okresu rozliczeniowego. Warunkiem jest zachowanie w tym okresie liczby dni wolnych wynikających z przeciętnego pięciodniowego tygodnia pracy.

Niedziele i święta – czas odpoczynku
Dniami wolnymi od pracy – według przepisów – są niedziele i święta. Praca w te dni jest dozwolona m.in. przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności (np. w placówkach handlowych).

Czy pracownik może odmówić pracy w niedzielę? Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Decyzję o pracy w te dni podejmuje kierownictwo zakładu. Pracownik ma obowiązek stosować się do poleceń przełożonych. Nie może on odmówić pracy w godzinach nadliczbowych, jeżeli została ona zlecona zgodnie z przepisami prawa pracy oraz umową o pracę. Odmowa pracownika jest naruszeniem obowiązków pracowniczych. Jednak z uwagi na zasady współżycia społecznego pracodawca powinien wziąć pod uwagę sytuację (powody) pracownika odmawiającego pracy w godzinach nadliczbowych – nieuwzględnienie ich może być uznane przez sąd pracy jako nadużycie pracodawcy.

Praca w godzinach nadliczbowych
Praca w godzinach nadliczbowych to wykonywanie obowiązków ponad normy czasu pracy obowiązujące pracownika, a także ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy. Pracę w godzinach nadliczbowych można zarządzić m.in. w razie szczególnych potrzeb pracodawcy. Niestety jest to określenie mało precyzyjne. Praca w godzinach nadliczbowych nie może jednak stanowić stałego elementu regulowania wadliwej organizacji pracy, w tym braków w zatrudnieniu.

Szczególne potrzeby pracodawcy zachodzą, gdy do realizacji normalnych zadań konieczne jest ponadwymiarowe zatrudnienie pracownika. Jednak ta sytuacja nie może dotyczyć stale tych samych osób i być długotrwała. Obowiązuje zasada jednorazowego liczenia przekroczeń norm czasu pracy, tzn. jeżeli pracownik przekroczy normę dobową, i tygodniową, to pracodawca rozliczając godziny nadliczbowe przyjmuje wariant korzystniejszy dla pracownika. Jeżeli większa liczba godzin nadliczbowych wynika z sumowania godzin przekraczających normę dobową, to uwzględniamy tę liczbę. Odwrotnie postępujemy, gdy przekroczenie w skali tygodnia jest wyższe od dobowego.

Płaca za godziny nadliczbowe
Wynagrodzenie za godziny nadliczbowe z tytułu przekroczenia normy dobowej powinno zostać wypłacone wraz z wynagrodzeniem zasadniczym, a z tytułu przekroczenia normy przeciętnej tygodniowej po upływie okresu rozliczeniowego (jeżeli przekracza on okres, za jaki wypłacane jest wynagrodzenie zasadnicze).

Wynagrodzenie takie składa się z dwóch składników: płacy zasadniczej oraz 100-proc. lub 50-proc. dodatku za pracę w nadgodzinach. Stuprocentowy dodatek należy się za pracę w niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami roboczymi oraz dni wolne w zamian za dozwoloną pracę niedzielną lub świąteczną. Natomiast 50-proc. dodatek przysługuje za pracę w godzinach nadliczbowych we wszystkie inne dni powszednie niebędące dniami wolnymi w zamian za pracę w niedzielę lub dni świąteczne, a także niedziele i święta będące dla danego pracownika dniami roboczymi. Dodatek ten powinien być także wypłacany za każdą godzinę przepracowaną powyżej przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.

Czas wolny od pracy
Wymiar czasu wolnego od pracy udzielanego pracownikowi w zamian za pracę w godzinach nadliczbowych zależy od tego, czy czas wolny jest udzielany na pisemny wniosek pracownika, czy też na podstawie samodzielnej decyzji pracodawcy.

Na pisemny wniosek pracownika za 1 godzinę pracy nadliczbowej udziela się 1 godziny czasu wolnego. O pozytywnym lub negatywnym rozpatrzeniu wniosku decyduje pracodawca. Jeśli odrzuci on taki wniosek, to ma obowiązek wypłaty dodatku za tę pracę. Jeżeli pracodawca sam zadecyduje o udzieleniu czasu wolnego za nadgodziny, pracownik za 1 godzinę pracy nadliczbowej dostaje 1,5 godziny czasu wolnego.

A wracając do pytania zadanego przez pana Jacka z Bydgoszczy, jeśli pracownik w okresie jednego miesiąca przepracuje dodatkowo 4 godziny, to powinien za nie otrzymać 50-procentowy dodatek z tytułu nadgodzin wynikających z przekroczenia przeciętnej normy tygodniowej o jedną godzinę. Jednak sprawę komplikuje praca w soboty. Jeśli pracownik pracuje 6 dni w tygodniu po 7 godzin, to w tym przypadku sobota jest dniem wolnym od pracy i przysługuje mu 100-procentowy dodatek z tytułu nadgodzin. Korzystniejszy jest dla niego wariant drugi, w którym mimo pracy w sobotę w ramach normy 40-godzinnej (5 godzin) i 2 ponadnormatywnych godzin powinien otrzymać 100-proc. dodatek za każdą z 7 godzin pracy w sobotę oraz dodatkowy dzień wolny za pracę w niedzielę.