Początki optyki

Pierwszym polskim naukowcem znanym szeroko w świecie był Witelon, sławny matematyk, fizyk, filozof, przyrodnik, uczony specjalizujący się w optyce. Stworzył podwaliny okulistyki i wiedzy psychologiczno-psychiatrycznej.

Witelon urodził się około 1230 r. na Śląsku Legnicko-Wrocławskim. Jego ojciec przybył do Polski jako kolonista z Turyngii, matka zaś była Polką. Sam o sobie mówił: filius Thuringorum et Polonorum (syn Turyngów i Polaków), a o Polsce pisał: nostra terra Polonia (nasza ziemia polska). Nie wiemy, gdzie i kiedy zmarł – encyklopedie podają: przed majem 1314 r.

Uczony Europejczyk
Podczas studiów w Paryżu zainteresował się naukami przyrodniczymi, szczególnie matematyką, fizyką i medycyną. Jesienią 1252 r. wyjechał do Włoch, w 1268 r. był na dworze papieskim, a w latach 1268-1271 przebywał w Viterbo pod Rzymem, gdzie oddawał się studiom optycznym i zaprzyjaźnił z Wilhelmem z Moerbeke (1215-1286), wybitnym filozofem średniowiecznym, jednym z głównych znawców Arystotelesa i kultury greckiej.

Do naszych czasów zachowały się dwa dzieła Witelona: „Epistola de causa primaria poeniten tiae” oraz „De natura, ratione et proiectione radiorum visus, luminum, colorum atque formarum, quam vulgo Perspectivam vocant”. Pierwsze traktuje o psychologii i etyce. Drugie to obszerne dzieło o optyce, składające się z dziesięciu ksiąg, popularnie zwane „Optyką Witelona”. Przyniosło mu sławę ogólnoeuropejską. Po raz pierwszy zostało wydane dopiero w okresie Renesansu w Norymberdze w 1535 roku, a wznowione w Norymberdze (1551) i w Bazylei (1572) pt. „Vitellonis Thuringopoloni Opticae Libri decem”.

Teoria światła
Swoje dzieło Witelon oparł na teorii światła (tzw. metafizyce światła), odnowionej przez Roberta Grosseteste`a, jednego z twórców szkoły oksfordzkiej. Naukowiec ten głosił, że światło jest najpierwotniejszą postacią materii i cała przyroda podlega ściśle prawidłowościom ruchu światła, możliwego do wyrażenia za pomocą stosunków geometrycznych. Witelon wyłożył obszernie zagadnienia geometrii, omówił jej zastosowanie do optyki, opisał budowę oka i właściwości wzroku. Szczególny nacisk położył na sprawy prostoliniowego rozchodzenia się światła, jego rozpraszania, odbijania i załamywania. Opisy jego były tak doskonałe i świadczyły o tak rzeczowym oraz racjonalnym stosunku do obserwowanych zjawisk, że nawet w dobie Odrodzenia – krytycznej wobec autorów średniowiecznych – jego dzieło otaczano szacunkiem. Dziesięcioksiąg Witelona studiowali Leonardo da Vinci i Mikołaj Kopernik.

Ułuda widzenia
Wileton jest też uznawany za twórcę podwalin wiedzy psychologiczno-psychiatrycznej i psychopatologicznej. Zajmował się bowiem psychologicznym aspektem postrzegania.

W swoim dziele o optyce, a także we wcześniejszej rozprawie „Tractatus de primaria causa poenitentiae et de natura daemonum”, pisał m.in., że złudzenia wzrokowe są wynikiem warunków obserwacji oraz wyobrażeń i sposobu myślenia. Podkreślał, że „oko nie otrzymuje żadnej innej informacji poza światłem, barwą i wielkością kątową”, a dopiero umysł dokonuje „przetworzenia wrażeń z pomocą przedstawień branych z doświadczenia”. Przyczyn złudzeń wzrokowych upatrywał w warunkach obserwacji, np. słabym oświetleniu, oraz w poprzednich doświadczeniach obserwatora.

Jedna z jego najbardziej przenikliwych analiz dotyczyła przykładu Maura widzącego czarnego anioła, podczas gdy dla chrześcijan anioł ma jasną „skórę”. Dla chrześcijan diabeł jest czarny, dla Maurów – jasny. Witelon oczywiście nie negował istnienia demonów – pamiętajmy, że żył w wieku XIII – ale niedwuznacznie wskazywał, że materialne wyobrażenie demonów może być złudzeniem psychologicznym, mającym swoje uwarunkowania kulturowe, np. związane z samooceną poszczególnych ludów.

Witelonem i jego dziełem, studiowanym szczegółowo w okresie Renesansu, zainteresowano się w Polsce ponownie na początku XIX w.