Odpady farmaceutyczne

Zużyte i przeterminowane leki zagrażają nie tylko środowisku naturalnemu, ale także naszemu zdrowiu i życiu.

Odpady farmaceutyczne są grupą odpadów medycznych, a te powstają w wyniku szeroko rozumianego lecznictwa. Ich źródłem są jednostki zajmujące się udzielaniem świadczeń zdrowotnych oraz prowadzeniem badań i eksperymentów związanych z medycyną. Są to przede wszystkim szpitale, sanatoria, zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze, uzdrowiska, ośrodki leczenia odwykowego, hospicja, przychodnie, poradnie, ośrodki zdrowia. Należą do nich także ośrodki weterynaryjne, zakłady badawcze i różnego rodzaju laboratoria (np. analityczne) oraz zakłady farmakologiczne, apteki, a także gospodarstwa domowe.

Różnorodność czynności me­dycznych i laboratoryjnych prowadzonych w tych punktach determinuje mnogość przedmiotów, które stają się odpadami (strzykawki, opatrunki, pozostałości po cytostatykach etc.). Większość z nich ze względu na swoje właściwości chemiczne i biologiczne zakwalifikowana jest do odpadów niebezpiecznych. Są to przede wszystkim odpadki zanieczyszczone żywymi drobnoustrojami chorobotwórczymi, a także te, które zawierają szkodliwe związki chemiczne.

Zagrożenia
Szkodliwe właściwości charakteryzujące tę grupę odpadów sprawiają, że prawo reguluje sposób ich utylizacji tak, aby zminimalizować zagrożenie wynikające z ich kontaktu ze środowiskiem i ludźmi. Obecnie jedynym legalnym sposobem pozbywania się tego typu śmieci jest utylizacja termiczna dokonywana w specjalnych spalarniach odpadów medycznych. Metoda ta zapewnia zlikwidowanie zagrożenia infekcyjnego oraz neutralizuje niebezpieczne związki chemiczne pochodzące z niezużytych lub przeterminowanych lekarstw i odczynników chemicznych.

Według danych statystycznych największym źródłem odpadów medycznych są zorganizowane jednostki lecznictwa. Obok nich istnieją jednak liczne rozproszone źródła, które bardzo często – ze względu na trudność ich kontrolowania – stanowią większe zagrożenie dla środowiska i zdrowia ludzkiego. Są to przede wszystkim gospodarstwa domowe. Ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, że produkują niebezpieczne odpady. Często trafiają one do domowych koszy na śmieci, a następnie składowane są na wysypiskach komunalnych, mimo iż powinny być utylizowane termicznie. W tej grupie odpadów znajdują się m.in. odpady związane z domowym podawaniem insuliny, przeprowadzaniem dializy, zmienianiem opatrunków lub po prostu podawaniem leków i to nie tylko tych wykupionych na receptę.

Domowe odpady
To właśnie przeterminowane lub niezużyte leki i wykorzystane materiały opatrunkowe stanowią podstawową masę odpadów farmaceutycznych niepochodzących ze zorganizowanych punktów lecznictwa. Są one niezwykle groźne dla środowiska. Zawierają związki chemiczne, które mogą przedostawać się do gleby lub wody i je poważnie zanieczyszczać. W Stanach Zjednoczonych przeprowadzono badania, które wykazują, że chemikalia pochodzące z leków można znaleźć w wodach gruntowych i płynących, nawet tych wykorzystywanych do produkcji wody pitnej. Dotyczy to także antybiotyków, których obecność w środowisku może doprowadzić do wytworzenia przez bakterie oporności i skutkować późniejszymi problemami w ich zwalczaniu.

Niebezpieczne związki chemiczne zawarte w odpadach farmaceutycznych są jednak groźne nie tylko dla środowiska. Bardzo często wyrzucone do zwykłego kosza trafiają potem do osiedlowych kontenerów, gdzie mogą stanowić zagrożenie dla dzieci, które bawią się w okolicy. Warto pamiętać, że nawet najsłabiej działający lek zażyty w zbyt dużej ilości może stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia. A przecież w domach trzymamy często dużo silniejsze środki, np. narkotyczne leki przeciwbólowe czy środki psychotropowe. Niektóre z nich należą nawet do wykazu trucizn.

Obowiązek utylizacji
W przypadku odpadów powstających w zorganizowanych placówkach, takich jak szpital czy apteka, utylizacja należy do obowiązku wytwórcy. Natomiast odpowiedzialność za gospodarowanie odpadami farmaceutycznymi pochodzącymi z gospodarstw domowych ponosi gmina. Często jednak ta kwestia nie stanowi dla lokalnych władz priorytetu i jest odsuwana na późniejsze lata. Gminy postępują w ten sposób, gdyż okresy przejściowe związane z naszym wejściem do Unii Europejskiej dają im czas do końca 2015 roku.

Na szczęście jednak coraz więcej samorządów zajmuje się tym problemem. W aptekach pojawiają się specjalne pojemniki, do których pacjenci mogą wyrzucać przeterminowane leki, a te są potem zabierane przez wyspecjalizowane firmy i utylizowane w przepisowych warunkach. Minimalizuje to zagrożenie dla środowiska oraz życia i zdrowia ludzi. Innym przykładem pozytywnego działania jest akcja informacyjna „Zużyte leki przynieś do apteki” zorganizowana przez „Gazetę Wyborczą”. Dziennik skupił się na edukacji Polaków o zagrożeniach płynących z wyrzucania odpadów farmaceutycznych do zwykłego kosza na śmieci i zorganizował liczne punkty zaopatrzone w specjalne pojemniki.

Rola farmaceuty
Niezwykle istotną rolę w procesie informacyjnym odgrywają również farmaceuci, którzy cieszą się w społeczeństwie dużym autorytetem. Korzystając ze swojej pozycji i wiedzy mają doskonałą możliwość, by uświadamiać pacjentom zagrożenia i pokazywać możliwe rozwiązania problemu.

Także część firm farmaceutycznych podejmuje działania w tej materii. Na ulotkach załączonych do leków coraz częściej pojawiają się ostrzeżenia o zawartości szkodliwych substancji, które mogą stanowić realne zagrożenie dla środowiska i ludzi w przypadku niewłaściwego utylizowania.

Rokowania na przyszłość
W wielu miastach Polski akcje zbierania przeterminowanych leków pokazały, że wśród mieszkańców pojawia się zainteresowanie problemem. Co więcej, efektywność działań wzrastała wraz z ich trwaniem. Skutki mogłyby być jeszcze lepsze, gdyby akcjom towarzyszyły głośne kampanie reklamowe i edukacyjne. Inicjatywa bardzo często należy do samych farmaceutów i lokalnych izb aptekarskich, które mogą zwrócić się do gminy z prośbą o przeprowadzenie takich działań. Pacjenci powinni mieć też łatwy dostęp do informacji o rozmieszczeniu pojemników na odpady farmaceutyczne w swojej okolicy. Prościej będzie wtedy ich przekonać, by zrobili przegląd swych apteczek i wybrali leki przeterminowane lub niepotrzebne, a następnie przynieśli je do odpowiedniego punktu. Pozwoli to uchronić środowisko i uniknąć przypadkowych zatruć.