Kaszel jest podstawowym objawem większości chorób układu oddechowego i jedną z najczęstszych dolegliwości, z jakimi pacjenci zgłaszają się do lekarza. W leczeniu kaszlu warto sięgnąć po preparaty roślinne, które w większości są bezpieczne i nie wywołują działań niepożądanych.
Ludzie już w dawnych czasach nauczyli się, jak skutecznie łagodzić kaszel. Pierwotnie wykorzystywali w tym celu to, co mieli pod ręką, czyli substancje pochodzenia naturalnego. Przekazywana od wieków wiedza sprawiła, że mimo rozwoju medycyny opartej na syntetycznych substancjach, zioła i ich pochodne nie tracą na znaczeniu w leczeniu tej dolegliwości.
Rodzaje kaszlu
W większości przypadków kaszel daje się zakwalifikować do jednego z dwóch rodzajów: mokrego (z dużą ilością wydzielin w drogach oddechowych) lub suchego. W tym drugim przypadku mamy do czynienia z powtarzaniem odruchu kaszlu, ale bez odkrztuszania wydzieliny. Sytuacja ta, szczególnie w przypadku uporczywego kaszlu, jest bardzo męcząca dla pacjenta. Dochodzi do podrażnienia i przekrwienia śluzówki dróg oddechowych, pojawia się uczucie piekącego bólu. Jeżeli taki stan przedłuża się, może mieć niekorzystny wpływ na układ krążenia i doprowadzić nawet do utraty przytomności. Dlatego tak ważne jest łagodzenie lub hamowanie suchego kaszlu.
Surowce śluzowe
W tym celu wykorzystuje się wodne wyciągi z surowców śluzowych. Zawarte w nich polisacharydy tworzą żele, które działają osłaniająco i łagodząco na podrażnioną śluzówkę gardła, hamując tym samym odruch kaszlu. Działanie tych substancji jest stosunkowo słabe, ale mimo to są one często wykorzystywane. Ich niewątpliwą zaletą jest bowiem bardzo dobra tolerancja i brak przeciwwskazań do podawania.
Do najczęściej stosowanych surowców śluzowych należą: korzeń żywokostu (Radix Symphyti), kwiat malwy (Flos Malvae sylvestris) oraz korzenie i liście prawoślazu (Radix et Folium Altheae). Syropy z tych ostatnich są bezpiecznie stosowane już u najmłodszych dzieci. Należy jednak pamiętać, że w niektórych przypadkach śluzy mogą mieć działanie wykrztuśne – dzieje się tak wtedy, kiedy pokryją one wyschniętą i utwardzoną wydzielinę dróg oddechowych, która pod ich wpływem pęcznieje, zwiększając swoją objętość i lepkość. Prowadzi to do mechanicznego drażnienia śluzówki i wyzwolenia odruchu kaszlu. Kaszel ten, dzięki obecności śluzów, staje się jednak bardziej produktywny, dzięki czemu dochodzi do odkrztuszania wydzieliny. W celu wywołania takiego efektu podaje się np. wyciągi z liści podbiału (Folium Farfarae) czy babki lancetowatej (Fol. Plantaginis lanceolatae). Ten ostatni surowiec zawiera również garbniki i glikozydy irydoidowe – substancje o pożądanych w infekcjach dróg oddechowych działaniach przeciwzapalnych i przeciwbakteryjnych.
Kodeina
W przypadku silniejszych ataków suchego kaszlu często sięga się po sprawdzone przez dziesięciolecia pochodne morfiny uzyskiwanej z maku lekarskiego (Papaver somniferum). Wykazują one o wiele większą skuteczność niż śluzy. Działają również w inny sposób – poprzez ośrodkowe hamowanie odruchu kaszlu. Do najczęściej stosowanych należy kodeina, obecna w małych ilościach w opium (Opium crudum). Jest to substancja o stosunkowo słabych właściwościach przeciwbólowych i narkotycznych, jednak dobrze hamująca odruch kaszlu. Podawana jest najczęściej jako jeden ze składników tabletek lub syropów na kaszel.
Surowce saponinowe
Kiedy w przebiegu choroby w drogach oddechowych występuje zwiększona ilość wydzieliny, mamy do czynienia z kaszlem mokrym. Stosuje się wtedy leki wykrztuśne, które upłynniają wydzielinę i w ten sposób ułatwiają jej odkrztuszanie. Można wtedy stosować surowce zawierające saponiny triterpenowe. Substancje te po podaniu doustnym drażnią śluzówkę żołądka, co poprzez nerw błędny pobudza ośrodek oddechowy. Dochodzi do zwiększonego wydzielania wodnistego śluzu, który rozrzedza zalegającą do tej pory w płucach gęściejszą, „chorobową”, wydzielinę. Pobudza to transport migawkowy oraz stymuluje i ułatwia odkrztuszanie. Należy jednak pamiętać, że większe ilości saponin mogą nadmiernie podrażnić śluzówkę żołądka, co – również na drodze odruchowej – może prowadzić do wymiotów. Do najczęściej stosowanych w kaszlu surowców saponinowych należą: korzeń pierwiosnka (Radix Primulae), korzeń lukrecji (Radix Glycyrrhizae) oraz kwiat dziewanny (Flos Verbasci). Dwa pierwsze stosowane są głównie jako składnik leków złożonych, np. gotowych mieszanek do zaparzania. Wyciąg z dziewanny stosowany jest często w formie syropu. Oprócz właściwości wykrztuśnych ma on działanie powlekające oraz napotne. Istnieją również doniesienia o właściwościach przeciwwirusowych tego surowca.
Olejki eteryczne
Innymi powszechnie stosowanymi lekami wykrztuśnymi są olejki eteryczne i zawierające je surowce roślinne. Po doustnym podaniu wyciągów z tych roślin, zawarte w nich olejki wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Następnie są częściowo wydalane przez drogi oddechowe, w wyniku czego dochodzi do podrażnienia błony śluzowej oskrzeli. Nasila to sekrecję śluzu i pobudza ruch rzęsek wyścielających drogi oddechowe. Ostatecznie prowadzi to do nasilenia odruchu kaszlu.
Same olejki o działaniu wykrztuśnym podaje się najczęściej drogą wziewną, poprzez inhalację, oraz w postaci tabletek do ssania. Do najczęściej wykorzystywanych olejków należą: olejek eualiptusowy (O. Eucalypti), tymiankowy (O. Thymi), anyżowy (O. Anisi) i sosnowy (O. Pini silvestris). Warto przy tym wspomnieć, że zawarte w olejkach substancje mają działanie przeciwbakteryjne.
Potencjał ziół
Stosowane w leczeniu kaszlu leki roślinne podawane są najczęściej w postaci syropów, mieszanek ziołowych czy inhalacji. Często są to preparaty złożone, w których stosuje się połączenia kilku surowców zaliczanych do różnych rodzajów, np. śluzowych i olejkowych. Tego typu kombinacje składników pozwalają w pełni wykorzystać drzemiący w ziołach potencjał. Większość zawartych w tych połączeniach substancji to związki bezpieczne, niewywołujące działań niepożądanych. Dlatego często stosuje się je nawet u najmłodszych pacjentów. Wszystko to sprawia, że pomimo dużego wyboru preparatów opartych na syntetycznych substancjach, leki roślinne cieszą się dużą popularnością i używane są powszechnie w leczeniu kaszlu.