Infekcje wirusowe

Okres jesienno-zimowy jest prawdziwą próbą sił dla układu odpornościowego człowieka. Chłód i wilgoć na zewnątrz, suche powietrze w mieszkaniu czy w pracy stwarzają idealne warunki dla rozwoju wirusów i bakterii atakujących układ oddechowy.

Największą ilość infekcji wirusowych odnotowuje się od października do marca. Katar, kaszel i zapalenie gardła to jesienne przypadłości pacjentów, którzy szukają pomocy w aptece. Najbardziej podatni na infekcje są palacze, bierni palacze, a także osoby, które przesypiają mniej niż siedem godzin w ciągu nocy. Na działanie niekorzystnych czynników sprzyjających przeziębieniom szczególnie narażone są również osoby cierpiące na choroby przewlekłe i z osłabioną odpornością.

Choroba przeziębieniowa to zespół objawów klinicznych związanych z zapaleniem błony śluzowej nosa, gardła i zatok przynosowych w wyniku zakażenia wirusowego o ostrym przebiegu. Wirusami najczęściej wywołującymi przeziębienie są rhinowirusy (30-50 proc.), koronawirusy (10-15 proc.), wirusy grypy oraz adenowirusy. Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą kropelkową, okres wylęgania choroby wynosi 1-2 dni, a największa zakaźność występuje podczas pierwszych trzech dni choroby.

Nieżyt nosa

Po wniknięciu do komórek nabłonka dróg oddechowych dochodzi do replikacji wirusów, która prowadzi do miejscowego stanu zapalnego i rozszerzenia naczyń krwionośnych, czego objawem jest pojawiający się obrzęk i wydzielina gruczołów błony śluzowej. Niekiedy dochodzi także do uszkodzenia i złuszczenia nabłonka. Początek choroby jest zwykle łagodny. Cechuje się gorszym samopoczuciem, bólem głowy, mięśni, a także występowaniem nieżytu nosa. Początkowo jest to wyciek wodnistej wydzieliny spływającej również po tylnej ścianie gardła, a następnie utrata drożności przewodów nosowych i upośledzenie węchu. Po 2-3 dniach trwania infekcji wydzielina z nosa może ulec zagęszczeniu. W toczącym się procesie zapalnym dochodzi do migracji leukocytów, a następnie fragmenty złuszczonego nabłonka oraz martwe leukocyty tworzą wydzielinę, czasami nawet ropną.

Aerozole i krople

W leczeniu nieżytu nosa bardzo ważne jest przywrócenie drożności przewodów nosowych oraz ułatwienie oddychania. W przypadku łagodnego kataru warto polecać pacjentom roztwory soli morskiej w postaci aerozoli do nosa. Roztwory izotoniczne działają oczyszczająco na śluzówkę, natomiast hipertoniczne udrożniają przewody nosowe. Można je stosować kilka razy dziennie, aby usunąć zalegającą wydzielinę. Na rynku farmaceutycznym są dostępne również preparaty, będące połączeniem roztworów soli morskiej oraz olejków eterycznych – olejku eukaliptusowego i miętowego, oleju z rokitnika, wyciągu z aloesu oraz dekspantenolu. Ich zastosowanie powoduje uczucie ulgi w przypadku zatkanego nosa, umożliwiając swobodne oddychanie, gdyż nawilżają i oczyszczają błonę śluzową. Olej z rokitnika i dekspantenol łagodzą podrażnienia śluzówki, a także sprzyjają jej regeneracji. W celu doraźnej ulgi w oddychaniu można sięgać także po sztyfty do nosa zwierające olejki eteryczne (miętowy, eukaliptusowy, sosnowy, z drzewa herbacianego, kamforę) bądź zastosować inhalacje z gotowych preparatów olejków eterycznych, dodając je do wskazanej objętości gorącej wody, a następnie wdychając powstające opary. Pacjentom można również polecać maści do wcierania w klatkę piersiową. Ich składnikami czynnymi są: kamfora, olejek terpentynowy, eukaliptusowy, cedrowy, miętowy i tymol. Mentol i kamfora łagodzą obrzęk śluzówki nosa, a olejki eteryczne działają pobudzająco na wydzielanie śluzu w górnych drogach oddechowych, pobudzając odkrztuszanie. Przeciwwskazaniem do rekomendacji preparatów zawierających w swym składzie olejki eteryczne jest astma oskrzelowa, a także nadwrażliwość na ich działanie, o czym warto pamiętać i wówczas polecać tej grupie pacjentów inne środki.

Działanie obkurczające błonę śluzową nosa mają krople i żele donosowe zawierające chlorowodorek ksylometazoliny i oksymetazoliny (w stężeniu 0,1%). Istnieje również preparat będący połączeniem chlorowodorku ksylometazoliny i bromku ipratropium. Substancje te zmniejszają obrzęk śluzówki nosa i wyciek wodnistej wydzieliny, ułatwiając tym samym oddychanie. Nie należy jednak stosować tych preparatów dłużej niż pięć dni, gdyż powodują one anemizację błony śluzowej nosa – co skutkuje nasileniem objawów bądź ich nawracaniem. W miejscu ich podania może wystąpić uczucie pieczenia, podrażnienie, a także wysuszenie błony śluzowej nosa. Producenci nowych preparatów pojawiających się na rynku farmaceutycznym coraz częściej łączą więc chlorowodorek ksylometazoliny czy oksymetazoliny z dekspantenolem i kwasem hialuronowym, aby zminimalizować niekorzystne działania niepożądane i zapewnić równocześnie odpowiedni poziom nawilżenia błony śluzowej nosa. Krople zawierające ksylometazolinę nie powinny być stosowane u osób cierpiących na nadciśnienie tętnicze, jaskrę, cukrzycę, a także nadczynność tarczycy. W przypadku gęstej wydzieliny, gdy przyczyną kataru jest infekcja bakteryjna, pomocne mogą okazać się krople zawierające nafazolinę oraz sulfatiazol. Nafazolina jako adrenomimetyk powoduje obkurczenie rozszerzonych naczyń krwionośnych, a sulfatiazol, należący do grupy sulfonamidów działa bakteriostatycznie na bakterie Gram dodatnie i Gram ujemne. W postaci tabletek czy kropli doustnych można zastosować również suplementy diety oparte na naturalnych składnikach. Zawierają one wyciągi: z kwiatu bzu czarnego, liści Andrographis paniculata, ziela werbeny, korzenia goryczki oraz kwiatu dziewanny. Składniki te wykazują korzystne, wzajemnie uzupełniające się działanie na funkcjonowanie błon śluzowych górnych dróg oddechowych i zatok. Substancje zawarte w wyciągach roślinnych – śluzy, substancje goryczkowe, saponiny, flawonoidy, triterpeny i olejki eteryczne pomagają w utrzymaniu właściwego nawilżenia błon śluzowych górnych dróg oddechowych i wspierają ich samooczyszczanie.

W końcowym stadium kataru warto polecać preparaty o działaniu nawilżającym, aby zminimalizować odczucie suchości błony śluzowej nosa. Składnikami czynnymi tych preparatów są: olej sezamowy, gliceryna, hydroksyetyloceluloza, kwas hialuronowy, pantenol, witamina A. Ułatwiają one proces regeneracji błony śluzowej nosa po terapii aerozolami lub kroplami w przypadku nieżytu. W połączeniu z ibuprofenem, paracetamolem i kwasem acetylosalicylowym w postaci tabletek, kapsułek i granulatu, do sporządzenia roztworu stosowana jest również pseudoefedryna. Jako sympatykomimetyk zmniejsza ona przekrwienie błony śluzowej nosa i ilość wodnistej wydzieliny. Jednak istnieje wiele przeciwwskazań do jej stosowania: nadciśnienie tętnicze, przerost gruczołu krokowego, jaskra, nadczynność tarczycy, przyjmowanie inhibitorów monoaminooksydazy.

Zapalenie gardła

Na działanie czynników chorobotwórczych i niekorzystnych czynników zewnętrznych narażona jest nie tylko śluzówka przewodów nosowych, ale także błona śluzowa gardła. W obrębie gardła mieści się skupisko tkanki limfatycznej, tworzące tzw. pierścień Waldeyera, często nazywany pierścieniem chłonnym gardła (migdałki podniebienne, migdałek gardłowy, migdałek językowy, migdałki trąbkowe, grudki chłonne na tylnej ścianie gardła). Bez względu na rodzaj czynników chorobotwórczych, zetknięcie z nimi powoduje bardzo silny i gwałtowny odczyn zapalny, który objawia się bólem gardła i utrudnionym przełykaniem. U chorych obserwuje się rozpulchnione migdałki, przekrwienie błony śluzowej gardła i powiększenie węzłów chłonnych. Wiele objawów wirusowego i bakteryjnego zapalenia gardła wzajemnie się pokrywa, dlatego w celu zróżnicowania wykonywany jest wymaz z gardła bądź migdałków. Stosuje się także klasyfikację na podstawie skali Centora/ Mc Issaca. Temperatura ciała powyżej 38ºC, nalot ropny na migdałkach a także powiększenie lokalnych węzłów chłonnych, świadczyć mogą o zakażeniu bakteryjnym.

Pastylki i płyny do płukania

Objawy wirusowego zapalenia gardła rozwijają się powoli, choroba trwa około tygodnia i leczy się ją objawowo. Najczęściej polecane przez farmaceutów są pastylki do ssania, jednakże dobry skutek odnosi także stosowanie aerozoli oraz płynów do płukania gardła. Substancje czynne, które znalazły zastosowanie w przypadku leczenia zapalenia gardła, to benzydamina (tabletki do ssania, płyn do płukania gardła, spray do gardła), salicylan choliny, flurbiprofen, chlorek benzalkonium, dichlorowodorek chlorheksydyny, chlorchinaldol, amylometakrezol, alkohol dichlorobenzylowy, chlorek cetylopirydyny, ambazon, chlorek benzoksoniowy i chlorowodorek lidokainy. Trzy pierwsze należą do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych o działaniu przeciwbólowym, przeciwobrzękowym, miejscowo znieczulającym i antyseptycznym. Pozostałe z wymienionych substancji mają działanie odkażające i miejscowo znieczulające, a ich zastosowanie przynosi ulgę obolałemu gardłu. Wiele preparatów do ssania zawiera w swym składzie substancje pochodzenia naturalnego, które znalazły zastosowanie jako środki o działaniu nawilżającym błonę śluzową gardła.

Warto rekomendować pacjentom pastylki z wyciągami ziołowymi: szałwią, tymiankiem, dziką różą, porostem islandzkim, lipą czy prawoślazem, gdyż mają one kojące działanie na podrażnioną błonę śluzową gardła. Poprzez działanie powlekające umożliwiają zniwelowanie dyskomfortu suchego gardła podczas chrypki czy oddychania przez usta (w przypadku niedrożności przewodów nosowych). W postaci płynów do płukania gardła stosowane są preparaty zawierające benzydaminę, diklofenak, a także preparaty złożone (tetraboran sodu, wodorowęglan sodu, chlorek sodu, benzoesan sodu i mentol). Mają one działanie odkażające, przeciwbólowe i przeciwzapalne, a stosowane naprzemiennie z tabletkami mogą przynieść ulgę w bólu gardła towarzyszącemu przeziębieniu. Aerozole stosowane na błonę śluzową gardła, które zawierają: wyciąg tymiankowy płynny, olej z nagietka, rokitnika, wyciąg z chrząstnicy kędzierzawej, witaminy A i E eliminują suchość gardła, nawilżają i odżywiają błonę śluzową gardła i jamy ustnej, dzięki czemu przyczyniają się do złagodzenia stanów zapalnych. Ważne jest, aby zwrócić pacjentom uwagę na to, aby po zastosowaniu preparatów w postaci pastylek, aerozoli czy płynów do płukania gardła przez co najmniej pół godziny potem powstrzymywać się przed przyjmowaniem posiłków czy piciem, aby przedłużyć kontakt substancji czynnych z podrażnioną śluzówką gardła.

Kaszel

Przeziębieniu bardzo często towarzyszy również kaszel. Ważne jest, aby zróżnicować, czy jest to kaszel nieproduktywny (suchy), czy produktywny (przebiegający z odkrztuszaniem wydzieliny). Warto również zapytać pacjenta o czas utrzymywania się objawów, gdyż nieleczony kaszel może prowadzić do bardzo niebezpiecznych konsekwencji. Zalegająca w drogach oddechowych wydzielina może stać się początkiem zapalenia oskrzeli bądź zapalenia płuc. W przypadku kaszlu nieproduktywnego bardzo skuteczną substancją czynną stosowaną w postaci syropów jest cytrynian butamiratu. Należy on do nieopioidowych leków przeciwkaszlowych, zmniejsza częstość i natężenie kaszlu poprzez hamowanie odruchu kaszlowego. Efekt przeciwkaszlowy można uzyskać, stosując także syropy lub tabletki z bromowodorkiem dekstrometorfanu, który działa ośrodkowo na poziomie rdzenia przedłużonego. Często jest on także składnikiem złożonych preparatów w połączeniu z dekspantenolem, paracetamolem i pseudoefedryną (syropy, granulat do przygotowania roztworu). Działanie przeciwkaszlowe wykazuje także fosforan kodeiny (tabletki, syrop). Leki przeciwkaszlowe mogą być stosowane jedynie przez krótki czas w celu złagodzenia suchego kaszlu. W przypadku kaszlu produktywnego można polecać pacjentom syropy o działaniu wykrztuśnym i mukolitycznym (rozrzedzającym zalegającą w drogach oddechowych wydzielinę).

Syropy przeciwkaszlowe

Arsenał środków, jakimi dysponujemy w aptekach, jest bardzo szeroki. Syropy zwierające bromheksynę, ambroksol, acetylocysteinę, sulfogwajakol, gwajafenezynę, granulaty do sporządzanie roztworów, tabletki musujące bądź tabletki doustne pozwalają na wybór preparatu najlepszego dla pacjenta. Rozrzedzają one wydzielinę, ułatwiają odkrztuszanie, dzięki czemu sprzyjają oczyszczaniu dróg oddechowych. Bardzo ważne jest również poinformowanie pacjenta o konieczności przyjmowania większej ilości płynów, a także o stosowaniu preparatów wykrztuśnych najpóźniej do godziny 18 (aby odruch kaszlowy nie nasilał się w nocy i umożliwił spokojny sen). Wiele syropów zawierających wyciągi ziołowe – z bluszczu, tymianku, prawoślazu, dziewanny, babki lancetowatej – również działa wykrztuśnie. W chorobie przeziębieniowej można również stosować popularne preparaty w saszetkach, zawierające granulaty do sporządzenia roztworów doustnych bądź preparaty złożone w tabletkach. Substancjami czynnymi wykorzystywanymi w tych postaciach leku są połączenia paracetamolu, chlorfeniraminy, gwajafenezyny, dekstrometorfanu i pseudoefedryny. Poprzez wielokierunkowe działanie niwelują objawy przeziębienia: ból, gorączkę, udrożniają przewody nosowe, a także działają przeciwkaszlowo.

Przeziębienie zaczyna się od łagodnych objawów, dlatego warto podjąć z nim walkę jak najwcześniej, aby nie miało szansy przekształcić się w poważną infekcję. Porada farmaceuty, a także domowe sprawdzone sposoby (czosnek, syrop z malin, herbata z miodem i cytryną) mogą być skuteczną bronią w walce z nękającymi naszych pacjentów jesiennymi przeziębieniami.

Autor Kamila Kulbaka