Dentysta – Gherardo delle Notti

Zwinger w Dreźnie to ważne miejsce dla każdego miłośnika dawnego malarstwa. W prezentowanej tam kolekcji można odnaleźć bardzo nietypowe przykłady dzieł wybitnych mistrzów i ich naśladowców.

Wizyta w Gemäldegalerie Alte Meister w drezdeńskim pałacu może wzbudzać różnorodne emocje. Obecne zainteresowania i preferencje współczesnych kolekcjonerów często odbiegają od gustów artystycznych mecenasów z XVIII wieku. Z tego powodu ekspozycje w Zwinger kryją wiele niespodzianek dla każdego, kto zdecyduje się na kolejną przygodę z europejskim malarstwem najwyższej klasy.

Galeria malarstwa
Nie zawsze jednak prace wybitnych malarzy stanowiły główny filar drezdeńskiej kolekcji. W Gabinecie Osobliwości (Kunstkammerze) Augusta, elektora saskiego, obrazy były jednymi z wielu różnego rodzaju przedmiotów, jakie gromadził władca. Zmiana ich klasyfikacji we wnętrzach rezydencji Wettinów miała miejsce dopiero za rządów Augusta II Mocnego. Dopiero wówczas stworzono na drezdeńskim dworze właściwą galerię malarstwa. Zgromadzona wtedy kolekcja jest obecnie znana jako Gemäldegalerie Alte Meister. Jednak nawet w przypadku tak cennych zbiorów trudno oczekiwać, żeby znalazły się w nich płótna każdego wybitnego artysty. W Dreźnie na próżno można poszukiwać prac m.in. Caravaggia. Pomimo to trudno nie zetknąć się tam z przykładem prac o bardzo podobnym charakterze.

Popularność caravaggionizmu
Dawniej, z uwagi na brak możliwości posiadania każdego obrazu wybranego autora, wielu kolekcjonerów korzystało z okazji poszerzania swojej kolekcji o prace jego uczniów lub naśladowców. Popularność tego rozwiązania często prowadziła do tego, że styl danego artysty przekształcał się w pewną formułę stosowaną w malarstwie przez innych twórców. Przykładem tego w XVII wieku była m.in. popularyzacja rozwiązań kompozycyjnych wprowadzonych przez Michelangelo Merisi (1571-1610), znanego jako Caravaggio, którego rozwiązania były powtarzane przez kilka następnych pokoleń malarzy. W pierwszej połowie XVII wieku za poszerzanie zainteresowania tym nurtem był odpowiedzialny w Utrechcie przede wszystkim Gerard van Honthorst i Hendrick ter Brugghen. Prace pierwszego z nich znalazły się m.in. w zbiorach Augusta II Mocnego w Zwinger.

Powtarzanie rozwiązań
Wśród obrazów autorstwa mistrza cechu z Utrechtu, znanego także jako Gherardo delle Notti, w zbiorach drezdeńskich znajduje się płótno, które pod względem zastosowanych w nim rozwiązań formalnych stanowi przykład naśladowania formuły opracowanej przez Caravaggia. Obraz zatytułowany „Dentysta” z 1622 roku jest jedną z wielu realizacji artysty, w której posługiwał się on charakterystycznym dla włoskiego mistrza sposobem oświetlenia sceny blaskiem pojedynczej świecy. Dzięki temu światło delikatnie rozchodzi się na boki, wydobywając z cienia twarze bohaterów całej kompozycji, a miękki modelunek chiaroscuro (światłocień) w mistrzowski sposób pogłębia oddanie realizmu wielu elementów sceny. Wszystko to pozwala także na wyeksponowanie w niezwykle dynamiczny sposób emocji poszczególnych postaci ukazanych w typowym dla caravaggionistów ujęciu w półfigurach na bliskim planie.

Nie tylko naśladownictwo
Jednak drezdeński obraz van Honthorsta to nie tylko przykład rozprzestrzenia się formuły malarstwa Caravaggia na północy Europy w pierwszej połowie XVII wieku. Sposób opracowania „Dentysty” jest również pewnego rodzaju ewenementem wśród prac wielu caravaggionistów i malarzy holenderskich. Jest to bowiem jedyna tego rodzaju kompozycja, w której autor zrezygnował z ukazania sceny kradzieży na targu. Zamiast tego przedstawił tylko sam moment wyrywania zęba. Dzięki temu o wiele bardziej wydobył emocje poszczególnych bohaterów sceny. Ponadto uniknął konieczności ukazania dentysty jako szarlatana, którego zasadniczym celem w malarskich realizacjach było odwrócenie uwagi chłopa i gawiedzi od rabunku. Z tego względu jest to niezwykle rzadki przykład tego rodzaju sceny, w której miejsce złodzieja oraz jego ofiary zajął dentysta i jego pacjent otoczony przez kilka zaciekawionych sytuacją osób. Ten nietypowy wariant bardzo popularnego tematu Gerard van Honthorst w kilka lat później zastąpił typowym rozwiązaniem ikonograficznym. Kompozycja z 1627 roku, przedstawiająca podwójną scenę kradzieży, obecnie znajduje się w paryskich zbiorach Luwru.

Warto zobaczyć
W Zwinger znajdują się prace z całej Europy. Wśród nich nie brakuje przykładów malarstwa włoskiego z XIV wieku (Giotto di Bondone, „Jan Chrzciciel w więzieniu”) i obrazów mistrzów wczesnego Renesansu (m.in. Giovanniego Belliniego, Sandra Botticellego). Na uwagę zasługują też płótna wykonane w Wenecji m.in. przez Tycjana, Giorgione, Domenica Tintoretta. Dostępne są również ołtarze i obrazy zrealizowane na północy przez takich artystów, jak Jan van Eyck, Joos van Cleve czy Lucas Cranach St. Do najsłynniejszych dzieł należy „Ołtarz Drezdeński” Albrechta Dürera. Wszystko to jest wzbogacone o prace mistrzów z XVII wieku, takich jak Rembrandt H. van Rijn, Peter Paul Rubens, Anton van Dyck, a z dalszych rejonów Europy – El Greco i Jusepe de Ribera. Jednak przy całej tej różnorodności najważniejszym dziełem pozostaje „Madonna Sykstyńska” Rafaela z 1512 roku.