Polska znajduje się w pierwszej dziesiątce krajów europejskich pod względem spożycia antybiotyków. Ich nadużywanie prowadzi do powstawania szczepów opornych. Farmaceuci, edukując swoich pacjentów w zakresie antybiotykoterapii, mogą temu zapobiegać.
Antybiotykoterapia znana jest medycynie już od kilkudziesięciu lat. Odkrycie antybiotyków było przełomem. Pozwoliło na skuteczną walkę z nękającymi ludzkość chorobami zakaźnymi, które bez leczenia najczęściej prowadziły do śmierci. Obecnie stosowanie tych preparatów jest dość powszechne i niestety nadużywane.
Pacjenci często przyjmują antybiotyki na własną rękę bez skonsultowania z lekarzem przyczyny powstania infekcji. Również lekarze przepisują te leki chorym bez wykonania niezbędnych badań, określających jaki to szczep i czy będzie on wrażliwy na daną grupę leków. Postępowanie takie prowadzi do powstawania szczepów opornych, niepoddających się leczeniu żadnym znanym antybiotykiem. Poza tym nadużywanie tej grupy leków obciąża organizm chorego i stanowi znaczny koszt dla państwa.
Farmaceuci powinni mieć jak najszerszą wiedzę na temat antybiotykoterapii, aby pomagać swoim pacjentom w zrozumieniu mechanizmu działania i zasadności podawania tej grupy leków. Powinni także przekazywać informacje, jak racjonalnie i prawidłowo stosować antybiotyki, co zapewni pozytywny efekt kliniczny. Realizując recepty na te leki, należy także pamiętać, że bardzo ważna jest ochrona podczas antybiotykoterapii.
Mechanizm działania
Antybiotyki to naturalne, wtórne produkty metabolizmu drobnoustrojów. Działają na procesy metaboliczne innych mikroorganizmów, powodując zatrzymanie ich wzrostu (działanie bakteriostatyczne) lub niszcząc żywe komórki (działanie bakteriobójcze). Ich podstawowym celem są komórki bakteryjne, dlatego leki te stosuje się w zakażeniach o potwierdzonej etiologii bakteryjnej.
Naturalne antybiotyki produkowane są przez niektóre pleśnie oraz szczepy bakterii. Obecnie w lecznictwie stosuje się również ich półsyntetyczne i syntetyczne pochodne otrzymywane w laboratoriach biochemicznych. Wprowadzane zmiany w budowie chemicznej mają na celu poszerzenie spektrum działania leku, zwiększenie jego trwałości oraz odporności na zniszczenie przez mechanizmy obronne bakterii, a także obniżenie kosztów produkcji.
Wpływ antybiotyków na bakterie opiera się na czterech podstawowych mechanizmach działania: zakłócaniu syntezy ściany komórkowej, upośledzaniu przepuszczalności błony komórkowej, zakłócaniu procesu produkcji kwasów nukleinowych lub upośledzaniu procesu syntezy białek. Wszystkie te działania zmierzają do zaburzenia prawidłowego metabolizmu komórki bakteryjnej, a przez do jej śmierci lub zatrzymania wzrostu i rozmnażania się.
Ordynowanie antybiotyków
Ponieważ leki te działają tylko na zakażenia o etiologii bakteryjnej, powinny być ordynowane pod ścisłą kontrolą lekarza. Tylko on potrafi dokładnie rozpoznać cechy zakażenia bakteryjnego. W celu określenia prawdopodobnego patogenu wywołującego zakażenie, specjalista najczęściej opiera się na doświadczeniu, objawach charakterystycznych i miejscu wystąpienia zakażenia, ponieważ określone gatunki odpowiadają za konkretne zakażenia. Jest to tak zwane leczenie empiryczne.
Zalecany lek zwykle można odnaleźć w lokalnych rekomendacjach dla lekarzy. W razie wątpliwości, zgodnie z zaleceniami Narodowego Programu Ochrony Antybiotyków, powinno się wykonać posiew, aby potwierdzić etiologię bakteryjną. W przypadku trudności w leczeniu należy również wykonywać antybiogram, który ułatwi dobór leku, w zależności od wrażliwości mikroorganizmu powodującego zakażenia. Ważne jest oczywiście również dobranie odpowiedniej dawki dostosowanej do wieku pacjenta i ciężkości zakażenia.
Najczęstsze błędy
Skuteczne leczenie antybiotykami w dużym stopniu zależy od prawidłowego doboru do bakterii będącej przyczyną zakażenia, ale również od prawidłowego stosowania leku. Aby zapobiegać błędom popełnianym przez pacjentów w przyjmowaniu antybiotyków, powinniśmy podczas realizacji recept na antybiotyki przekazywać chorym istotne informacje (patrz ramka „Co powiedzieć pacjentowi?”).
Ponadto należy zawsze pamiętać o ostrzeganiu pacjentów przed stosowaniem antybiotyków na własną rękę i informowaniu ich o możliwych działaniach niepożądanych oraz interakcjach z innymi lekami. Do najczęściej występujących działań niepożądanych należą: ostra reakcja anafilaktyczna, toksyczny wpływ, głównie na wątrobę, dysbakterioza mogąca prowadzić do nadkażeń bakteryjnych i grzybiczych (przede wszystkim w obrębie układu rozrodczego kobiet oraz układu pokarmowego).
Chorzy stosujący antybiotyk bez odpowiedniej osłony skarżą się natomiast na bóle brzucha, uczucie wzdęcia i dyskomfortu w podbrzuszu, biegunki. U kobiet może rozwinąć się grzybica pochwy.
Spośród najważniejszych interakcji antybiotyków z innymi preparatami należy wymienić ich wzajemne wzmocnienie toksyczności w stosunku do tego samego narządu. Dlatego pacjent nie powinien przyjmować równocześnie na przykład antybiotyków nefrotoksycznych oraz innych leków mających wpływ na funkcjonowanie nerek.
Poza tym podczas przyjmowania antybiotyków – ze względu na zmiany flory bakteryjnej jelit – zmianie ulega także wchłanianie doustnych środków antykoncepcyjnych i mogą być one nieskuteczne. Dlatego na czas antybiotykoterapii kobietom stosującym ten rodzaj antykoncepcji zaleca się dodatkowe zabezpieczenie.
Ochrona przewodu pokarmowego
Jednym z najczęstszych powikłań antybiotykoterapii jest biegunka poantybiotykowa. Spowodowana jest ona wpływem leku nie tylko na mikroorganizmy chorobotwórcze, ale również na naszą naturalną florę jelitową odpowiedzialną m.in. za prawidłowe trawienie. Jej wyniszczenie może prowadzić do nadkażeń organizmami oportunistycznymi. Dolegliwość ta może wystąpić niemal po każdym rodzaju antybiotyku, choć są takie o zwiększonym ryzyku, jak na przykład amoksycylina, cefuroksym. W badaniach nie odnotowano takiego ryzyka po zastosowaniu makrolidów.
Biegunka poantybiotykowa może mieć przebieg lekki lub ostry, może również prowadzić do rzekomobłoniastego zapalenia jelit. W leczeniu stosuje się odstawienie antybiotyku, nawodnienie i ewentualnie podanie metronidazolu.
Według badań jednak dolegliwości tej można zapobiec, decydując się na odpowiednią profilaktykę podczas podawania antybiotyku. Najważniejsze jest stosowanie preparatów probiotycznych, których zadaniem jest ochrona układu pokarmowego. W przeprowadzonych badaniach klinicznych skuteczność w zapobieganiu wystąpienia biegunki wykazano dla szczepów Lactobacillus rhamnosus GG, Bifidobacterium lactis oraz dla drożdżaka Saccharomyces boulardii. Niestety w innych badaniach wykazano, że stosowanie jogurtów i kefirów nie ma wystarczającego działania ochronnego, co sądzono do tej pory. Dlatego tak ważne jest, aby zalecać pacjentom preparaty probiotyczne. Niektóre z nich mogą w swoim składzie zawierać również pożywkę dla rozwoju pożytecznych bakterii – tzw. prebiotyk. Preparaty takie nazywane są symbiotykami. Probiotyki można z powodzeniem stosować nawet u małych dzieci; są one również bezpieczne dla kobiet w ciąży.
Ochrona dobrych bakterii
Aby preparaty te były skuteczne i spełniły swoją funkcję, należy przypominać pacjentom o ich prawidłowym przechowywaniu oraz stosowaniu. Część nowszych probiotyków jest tak skonstruowana, że można je przechowywać w temperaturze pokojowej, co jest wygodne np. dla osób podróżujących. Jednak na rynku istnieje bardzo wiele dobrych preparatów, które powinny być przechowywane w lodówce, o czym należy przypomnieć pacjentowi. Ważne jest też, aby zwrócić uwagę na standaryzowaną ilość bakterii w jednej dawce. Dobowa minimalna ilość to 5 miliardów kolonii bakterii (5 mld CFU).
Najskuteczniejszą postacią farmaceutyczną podania probiotyku jest kapsułka. Ochrania ona żywe kultury bakterii przed zgubnym wpływem kwasu solnego w żołądku. W przypadku małych dzieci podanie kapsułki nie jest możliwe, dlatego też specjalnie dla nich opracowano probiotyki w postaci kropelek lub proszku do rozpuszczania w wodzie lub bezpośredniego podawania do ust.
W stosowaniu ochrony przy antybiotykoterapii bardzo ważna jest też pora zażycia preparatu osłonowego. Nie powinien on być podawany równolegle z antybiotykiem. Najlepiej jest zrobić dwugodzinną przerwę pomiędzy tymi dwoma preparatami. Zwykle lekarz zaleca, aby probiotyk był stosowany jeden lub dwa razy dziennie. Preparaty tego typu można przyjmować niezależnie od posiłków i należy popijać wodą. Niektóre zalecenia mówią również o tym, aby kurację probiotykami kontynuować jeszcze przez kilka dni po zakończeniu antybiotykoterapii, tak aby zregenerować i odbudować naturalną florę bakteryjną.
##Antybiotykoterapia – Co powiedzieć pacjentowi?
Lek należy zażywać w równych odstępach czasu (zwykle co 24, 12 lub 8 godzin); warunkuje to utrzymanie w organizmie stałego stężenia antybiotyku, który będzie miał działanie lecznicze.
Każdy antybiotyk powinno się zużyć do końca. Nawet jeśli pacjent czuje się dużo lepiej, odstawienie leku może spowodować nawrót choroby, która będzie trudniejsza do leczenia, ponieważ bakterie będą już potrafiły sobie poradzić z zastosowanym lekiem. Zwykle kuracja trwa około 7-10 dni.
Brak zastosowania osłony do antybiotyku może prowadzić do powstania biegunki poantybiotykowej.
Podczas antybiotykoterapii nie wolno spożywać napojów alkoholowych. Warto również zapoznać się z ulotką i jej częścią dotyczącą interakcji z pożywieniem, ponieważ niektóre antybiotyki nie działają, jeśli spożyjemy je na przykład z produktami mlecznymi.
Antybiotyki należy zawsze popijać przegotowaną wodą, a nie używać do tego celu soków owocowych – w szczególności grejpfrutowego. Spowalnia on metabolizm wielu leków, w tym antybiotyków, i może prowadzić do niebezpiecznego wzrostu ich stężenia w organizmie, a tym samym toksycznego zatrucia.