Alergia – choroba o wielu twarzach

Pacjenci z alergią pierwszej pomocy szukają zazwyczaj w aptece. Jak w takich przypadkach powinna wyglądać fachowa porada farmaceutyczna?

Alergię można w skrócie zdefiniować jako nadmierną reakcję układu odpornościowego na czynniki zewnętrzne, zwane alergenami. Do najczęstszych alergenów zaliczane są: roztocza, kurz, pyłki roślin, sierść zwierząt, a także niektóre tworzywa (np. lateks), pokarmy (np. mleko, jajka, orzechy, miód) czy też leki (np. antybiotyki β-laktamowe, aspiryna i inne leki z grupy NLPZ). Według danych 40 proc. Polaków cierpi na różnego rodzaju alergie. U około 9 mln z nich występuje katar alergiczny, a u około 2,5-3 mln – atopowe zapalenie skóry. Projekt badawczy „Epidemiologia chorób alergicznych w Polsce” (ECAP) wykazał, że w grupie największego ryzyka znajdują się mieszkańcy dużych miast oraz osoby żyjące w zbyt sterylnych warunkach. Przedstawione statystyki wykazują tendencję wzrostową, co jest niepokojące, ponieważ w najbliższych latach problem alergii może dotyczyć już co drugiego Polaka.

Umiejętność rozpoznania i oceny zagrożenia przez farmaceutę oraz wdrożenie odpowiedniego leczenia i środków profilaktycznych z zachowaniem szczególnej ostrożności w przypadku dzieci i kobiet w ciąży są niezwykle ważne. W poniższej części artykułu przedstawione zostały najważniejsze informacje dotyczące najczęstszych stanów alergicznych i porad, jakich można udzielić zmagającym się z nimi pacjentom.

Alergiczny nieżyt nosa (ANN)
ANN jest to zespół objawów będących skutkiem zależnej od przeciwciał IgE reakcji zapalnej błony śluzowej nosa. Można je podzielić na okresowe (występujące mniej niż cztery dni w tygodniu lub krócej niż cztery tygodnie) oraz przewlekłe (trwające ponad cztery tygodnie lub występujące więcej niż cztery dni w tygodniu). Zgodnie z wytycznymi zawartymi w raporcie „Allergic rhinitis and its impact on asthma” (ARIA) powstałym we współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia (WHO) o alergicznym nieżycie nosa świadczyć może: kichanie (zwłaszcza napadowe), zatkanie, świąd i wyciek wodnistej wydzieliny z nosa. Rekomendowane leczenie farmakologiczne opiera się głównie na doustnym stosowaniu leków przeciwhistaminowych II generacji, które są bardziej selektywne niż leki I generacji i w konsekwencji wykazują znacznie mniej działań niepożądanych, zwłaszcza ze strony układu nerwowego. Są szczególnie zalecane pacjentom z umiarkowanym lub ciężkim przebiegiem choroby i dominującym objawem zatkanego nosa. Rolą farmaceuty jest również poinstruowanie pacjenta w zakresie odpowiedniego zażywania leków, które ma ogromny wpływ na efektywność terapii. Chory powinien pamiętać o dokładnym oczyszczeniu nosa przed podaniem medykamentu, a także o przyjęciu odpowiedniej pozycji podczas jego dozowania. Jeśli preparat ma formę aerozolu, zalecane jest maksymalne pochylenie głowy do przodu, z kolei w przypadku kropli optymalną pozycją jest odchylenie głowy do tyłu przy zachowaniu poziomego ułożenia ciała. Osobom ze skrzywioną przegrodą nosową zalecana jest pozycja boczna.

Wśród preparatów dostępnych bez recepty, które może zaproponować farmaceuta, wyróżnia się: doustne leki przeciwhistaminowe (loratadyna, cetyryzyna, feksofenadyna), donosowe leki przeciwhistaminowe (antazolina, difenhydramina, dimetinden), leki obkurczające śluzówkę nosa (fenylefryna, ksylometazolina, nafazolina, oksymetazolina) – ich stosowanie, z uwagi na ryzyko wystąpienia polekowego nieżytu nosa, nie powinno przekraczać dziesięciu dni. Do tej grupy preparatów zaliczyć można również kromony będące stabilizatorami komórek tucznych (kromoglikan sodu) oraz hipertoniczne i izotoniczne roztwory soli morskiej stosowane w celu udrożnienia i oczyszczenia jamy nosowej (dodatkowo wzbogacone manganem, który wykazuje działanie przeciwhistaminowe).

Należy zwrócić szczególną uwagę na sytuacje, kiedy farmaceuta powinien skierować pacjenta do lekarza. Zaniepokoić powinny: objawy przewlekłe wskazujące na niekontrolowaną lub niezdiagnozowaną astmę (świsty, duszność, ucisk w klatce piersiowej) lub sugerujące infekcję (gorączka, śluzowo-ropna wydzielina), brak efektów leczenia w ciągu dwóch do czterech tygodni stosowania terapii lekami OTC, ból i krwawienie z nosa oraz brak węchu. Z lekarzem powinny skonsultować się także kobiety w ciąży oraz dzieci poniżej 12. roku życia.

Zapalenie spojówek
Objawem alergicznym, który często towarzyszy ANN jest zapalenie spojówek. O jego występowaniu mogą świadczyć takie symptomy, jak: łzawienie, zaczerwienienie, świąd oczu, objawy związane z nieżytem nosa czy też obustronne objawy oczne. W przypadku pojawienia się dolegliwości niewskazujących na alergiczne zapalenie spojówek, takich jak: światłowstręt, pieczenie oczu, objawy jednostronne i niezwiązane z nieżytem nosa, oraz braku poprawy po 7-15 dniach terapii preparatami OTC zaleca się skierowanie pacjenta do lekarza.

Z leków dostępnych na receptę zaleca się: glikokortykosteroidy donosowe wykazujące działanie łagodzące objawy oczne (flutykazon, budezonid, mometazon), jak również leki przeciwhistaminowe aplikowane dospojówkowo (azelastyna, emedastyna, lewokabastyna). Wśród preparatów OTC, które może polecić farmaceuta, podobnie jak przy alergicznym nieżycie nosa, wyróżnia się: doustne leki przeciwhistaminowe (cetyryzyna, loratadyna, feksofenadyna), kromoglikany będące stabilizatorami komórek tucznych (kromoglikan sodu), a także leki wpływające na zmniejszenie przekrwienia spojówek (nafazolina, tetrazolina) oraz preparaty nawilżające – tak zwane sztuczne łzy (hialuronian sodu, karbomer, povidon [PVP], hydroksypropylometyloceluloza [HPMC], karboksymetyloceluloza [CMC])

Przy alergicznym zapaleniu spojówek bardzo istotną kwestią jest prawidłowa aplikacja preparatów. Po dokładnym umyciu rąk należy odchylić dolną powiekę, tak by utworzyć rodzaj kieszonki. Następnie powinno się odchylić głowę do tyłu, unosząc wzrok ku górze i wkraplać preparat, trzymając butelkę pionowo nad gałką oczną. Nie należy wkraplać leku w kącik od strony nosa, gdyż tam znajduje się kanał łzowy, którym może on spłynąć do jamy nosowej i gardła. Nie należy również mrugać bezpośrednio po aplikacji, gdyż ruch ten może powodować odprowadzenie preparatu do wspomnianego kanału łzowego. Po aplikacji należy zamknąć powieki na około dwie minuty i delikatnie uciskać je palcem przy nosowym kąciku oka.

Atopowe zapalenie skóry (AZS)
Inna forma alergii może objawiać się zmianami skórnymi, np. w postaci pokrzywki lub wyprysku atopowego. Zmiany pokrzywkowe pojawiają się krótko po zetknięciu z alergenem, w miejscu kontaktu, w postaci bąbli oraz silnego świądu trwającego zwykle od czterech do sześciu tygodni. Atopowe zapalenie skóry jest nawrotowym schorzeniem uwarunkowanym genetycznie. Jego przebieg składa się z dwóch faz: ostrej, w której zmiany mają charakter grudek i pęcherzyków obrzękowych o podłożu rumieniowym, oraz przewlekłej, która charakteryzuje się występowaniem liszajowatych zmian zlokalizowanych głównie w zgięciach łokciowych i kolanowych.

Pomoc farmaceuty ogranicza się tylko do stadiów o lekkim przebiegu. W ciężkich przypadkach niezbędna jest konsultacja z lekarzem i wdrożenie terapii glikokortykosteroidowej. Preparaty OTC, które może polecić pacjentowi farmaceuta, to: doustne leki przeciwhistaminowe (cetyryzyna, loratadyna, feksofenadyna), preparaty na skórę o działaniu przeciwświądowym i przeciwzapalnym (0,5% hydrokortyzon, dimetinden), emolienty utrzymujące odpowiednie nawilżenie i natłuszczenie wysuszonej skóry oraz preparaty wapnia i witamina C (ze stanem alergicznym, nie tylko o charakterze skórnym, związany jest spadek liczby jonów wapnia, jego suplementacja wpływa również na zwiększenie uszczelnienia komórek śródbłonka naczyń, witamina C również uszczelnia naczynia, a ponadto wykazuje działanie przeciwhistaminowe).

Ponadto farmaceuta powinien udzielić pacjentowi porad zarówno w zakresie profilaktyki (np. utrzymania optymalnych proporcji kwasów omega-3 i omega-6, które są istotne przy atopowym zapaleniu skóry, suplementacji wapniem i witaminą C jeszcze przed wystąpieniem objawów alergicznych w okresie pylenia roślin lub wzmożonej ekspozycji na dany alergen), jak i prawidłowego leczenia (np. stosowania odpowiedniego nawilżenia podczas terapii glikokortykosteroidami). Dodatkowo należy poinformować chorego o fotouczulającym działaniu niektórych leków, takich jak np. antybiotyki (tetracykliny), pochodne retinoidów, sulfonamidy, tiazydowe leki moczopędne, leki hormonalne czy też preparaty ziołowe zawierające dziurawiec. Reakcja alergiczna objawia się w ich przypadku po ekspozycji na słońce i może mieć różną postać – pokrzywki, wysypki lub przebarwień skórnych.
We wszystkich omawianych przypadkach kluczową rolę odgrywa rozpoznanie i eliminacja czynników wywołujących reakcje alergiczne. Gdy pozostają one nieznane, należy polecić pacjentowi wykonanie testów skórnych, które umożliwiają identyfikację alergenów.