Zielnik apteczny, Lipa

Zalety lipy doceniają nie tylko rzeźbiarze czy pszczelarze, ale także zielarze sporządzający z jej kwiatów napary pomocne w różnego rodzaju dolegliwościach.

Nie bez kozery poeta Jan Kochanowski wychwalał w swojej fraszce zalety lipy. To szlachetne drzewo, zwane przez naszych przodków drzewem tysiąca pożytków, było dla nich ważną i wykorzystywaną do wielu celów rośliną. Jej drewno, ze względu na lekkość i miękkość, szczególnie upodobali sobie rzeźbiarze. Sam Wit Stwosz wykorzystał kloce lipowe do wyrzeźbienia figur w swoim słynnym ołtarzu, który możemy podziwiać w kościele Mariackim. Drewno to służyło również do wyrobu bardziej prozaicznych przedmiotów, np. butów. Łyko lipowe było zaś używane do wyrobu łapci, koszyków i sznurów.

Tak okazałe i cenne ze względów praktycznych drzewo zostało także utrwalone w nazewnictwie wielu miejscowości, np. Lipa Łużycka czy Święta Lipka. Lipy uchodziły też za ulubione drzewa tajemniczych bóstw. Nawet w czasach chrześcijańskich często umieszczano w ich pobliżu kapliczki.

Wokół rozłożystych lip, które sadzono w ogrodach już od czasów średniowiecza, często skupiało się życie towarzyskie. Stąd też zaproszenie Jana Kochanowskiego do skorzystania z cienia lipy („Gościu, siądź pod mym liściem”). Z tym drzewem wiązało się także kilka przesądów. Na przykład kropidła były osadzane na lipowych trzonkach, gdyż – jak wierzono – w drzewo to rzadko uderzał piorun uważany za znak gniewu Bożego.

W dzisiejszych czasach lipa jest chętnie wykorzystywana przez rzeźbiarzy, zwłaszcza ludowych. Jest ona również ważną rośliną miododajną, gdyż jej kwiatostany dają dużo doskonałego i chętnie zbieranego przez pszczoły nektaru. Produkowany z niego miód lipowy uważany jest za jeden z bardziej wartościowych.
Surowiec leczniczy
W lecznictwie wykorzystuje się kwiatostan lipy (Inflorescentia Tiliae), który zgodnie z Farmakopeą Polską pozyskuje się z dwóch gatunków tej rośliny: lipy drobnolistnej (Tilia cordata) i szerokolistnej (Tilia platyphyllos). W innych krajach stosuje się w tym celu rodzime gatunki, np. lipę amerykańską (Tilia americana), która występuje w USA i Kanadzie.

Kwiat lipy ma postać baldachogrona lub dwuramiennej wierzchotki zbieranej razem z podsadką i szypułką. W Polsce zbiór rozpoczyna się pod koniec czerwca lub na początku lipca, ważne jest jednak, aby odbywało się to w suche dni. Następnie surowiec poddaje się suszeniu w temperaturze nieprzekraczającej 35°C.
Związki czynne
Głównymi związkami czynnymi surowca są flawonoidy, olejek eteryczny oraz związki śluzowe. We frakcji flawonoidowej przeważają pochodne kwercetyny i kemferolu. Występuje w niej również tylirozyd. Związek ten ma właściwości przeciwzapalne i to właśnie on warunkuje napotne działanie lipy. Kwiatostan tej rośliny zawiera od 0,02 do 0,05 proc. olejku eterycznego. Jego najważniejszymi składnikami są związki terpenowe, takie jak farnezol (do 5 proc.), geraniol i eugenol. Innymi związkami czynnymi o mniejszym znaczeniu są garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne czy kwas askorbinowy.
Działanie
Kwiatostan lipy jest znanym i cenionym od wieków lekiem o działaniu napotnym. Jest to jego najczęstsze zastosowanie. Podawany jest z reguły w przypadkach przeziębień i grypy jako lek obniżający gorączkę. Za tę aktywność odpowiedzialne są występujące w kwiatostanie lipy flawonoidy. Inne zawarte w tym surowcu substancje również wykazują właściwości pożądane w leczeniu tego rodzaju infekcji. Do takich związków należą śluzy, które działają osłaniająco na błony śluzowe dróg oddechowych oraz olejek eteryczny o działaniu dezynfekującym. Obecne w lipie garbniki działają ściągająco na błony śluzowe, przez co utrudniają patogenom wnikanie w głąb organizmu. Podobny efekt zapewnia zawarta w surowcu rutyna, która zwiększa szczelność naczyń włosowatych.

W przypadku leczenia przeziębień lipa podawana jest w postaci naparów. Bardzo często łączy się ją w mieszankach ziołowych z kwiatostanem bzu czy kwiatem nagietka. Nasze babcie chętnie stosowały lipę jako dodatek do soku lub herbatki malinowej.

Napary z kwiatów lipy mają potwierdzone działanie uspokajające. Właściwości te doceniane są szczególnie przez zielarzy Ameryki Łacińskiej, którzy stosują ten surowiec przede wszystkim jako lek uspokajający. Należy jednak pamiętać, że wykorzystują do tego celu rodzimy dla nich gatunek drzewa, a więc surowiec o trochę innym składzie chemicznym niż nasz. Mimo to zbierane u nas kwiatostany lipy można z powodzeniem podawać w przypadkach nadpobudliwości i napięcia nerwowego, zwłaszcza u dzieci i osób starszych.

Inną, mniej znaczącą w praktyce właściwością naparów z lipy jest ich działanie moczopędne. Związane jest ono z obecnością terpenów w olejku eterycznym lipy. Drażniąc kanaliki nerkowe, zwiększają one wydzielanie moczu.

Lipa ma również niewielkie działanie żółciopędne, które jest bezpoś­rednio powiązane z właściwościami spazmolitycznymi związków zawartych w tym surowcu. Powodują one rozkurcz mięśni gładkich przewodu pokarmowego, w tym dróg żółciowych, co ułatwia przepływ żółci do dwunastnicy. Napary z kwiatów lipy zwiększają również wydzielanie soku żołądkowego, dlatego surowiec ten ułatwia trawienie i przyswajanie pokarmów. Należy jednak pamiętać, że są to stosunkowo słabe właściwości.

Napary z kwiatów lipy można również stosować jako dodatek do kąpieli, zwłaszcza w połączeniu z lawendą. Takie zabiegi działają uspokajająco i rozkurczowo. Skóra się po nich regeneruje i staje się bardziej elastyczna.

Kwiatostan lipy stosowany jest najczęściej w postaci naparów podawanych jako pojedynczy lek lub rzadziej jako składnik mieszanek ziołowych. Napar z lipy sporządza się z półtorej łyżki kwiatów i dwóch szklanek wrzącej wody. Takie herbatki mają bardzo przyjemny aromat kojarzący się z latem. Tym bardziej warto po nie sięgać zimą, kiedy jesteśmy szczególnie narażeni na przeziębienia i inne infekcje.

POLSKIE LIPY
Do rodzaju lipy zalicza się około 30 gatunków drzew występujących w strefie umiarkowanej półkuli północnej. Są one dużymi (do 40 metrów wysokości) i długowiecznymi drzewami liściastymi, które mogą żyć do 500-800 lat. Najstarsza polska lipa ma 525 lat.

W naszym kraju można spotkać trzy gatunki tego drzewa: lipę drobnolistną (Tilia cordata Mill.), lipę srebrzystą (Tilia tomentosa Moench) i lipę szerokolistną (Tilia platyphyllos Scop.). Ich naturalnymi siedliskami są liściaste lasy mieszane, od nizin aż po niższe partie gór. Są też często drzewami parkowymi.