Zapalenie ucha i zatok przynosowych to jedne z najczęściej spotykanych schorzeń otorynolaryngologicznych. Farmaceuta odgrywa niebagatelną rolę w procesie rozpoznania oraz prawidłowego leczenia tych chorób.
Zapalenie ucha
Ucho składa się z trzech części: zewnętrznej, środkowej i wewnętrznej. Zapalenie może dotyczyć każdej z tych części, ale w praktyce farmaceutycznej, bez ingerencji lekarza, leczyć możemy tylko zapalenie ucha zewnętrznego. Stąd niezbędna jest umiejętność przeprowadzenia odpowiedniego wywiadu i postawienia diagnozy.
Rozpoznanie
Diagnostyka zapalenia ucha jest stosunkowo prosta. Pierwszym objawem jest najczęściej swędzenie oraz delikatny ból przy pocieraniu. Następnie ból zaczyna narastać i kiedy staje się ciężki do wytrzymania, pacjent szuka fachowej pomocy. Wywiad z pacjentem powinien zawierać następujące pytania: jak długo trwają objawy?, czy pacjent stosował już jakieś leki?, czy dolegliwości mogą być związane z urazem?, czy występują takie objawy jak: wydzielina, zaburzenia słuchu, zawroty głowy, szum w uszach?
W diagnostyce pomocne jest badanie organoleptyczne ucha. W warunkach aptecznych takie badanie jest ciężkie, ale nie niemożliwe, do przeprowadzenia. W tym celu odchylamy małżowinę uszną do góry i do tyłu, dzięki czemu przewód słuchowy zewnętrzny staje się odsłonięty i za pomocą latarki jesteśmy w stanie sprawdzić wygląd ucha zewnętrznego. Jeśli obserwujemy silne zaczerwienienie i wybrzuszoną błonę bębenkową, świadczyć to może o zapaleniu ucha środkowego. Podobnie jak wystąpienie wydzieliny o charakterze śluzowym lub śluzowo-ropnym, ponieważ zewnętrzny przewód słuchowy nie zawiera gruczołów śluzowych. Z kolei szum w uszach, zawroty głowy, postępująca głuchota mogą świadczyć o zapaleniu ucha wewnętrznego. Badanie pozwoli również na wykluczenie prostej przyczyny bólu ucha, jakim jest zatkanie przewodu słuchowego woskowiną.
Leczenie
Lekiem dostępnym bez recepty jest salicylan choliny w postaci kropli do uszu. Ta pochodna kwasu salicylowego działa miejscowo przeciwzapalnie i przeciwbólowo. Przeprowadzane w 2012 roku badania kliniczne potwierdziły jej skuteczność względem 3% roztworu kwasu bornego. Salicylan choliny uśmierzał ból w ciągu 7 minut od aplikacji, a czas trwania kuracji skrócił się o około 37,5 proc. Lek stosuje się 3-4 razy dziennie po 3-4 krople. Podobnie inne salicylany, salicylan choliny jest przeciwwskazany u dzieci poniżej 18. r.ż., a także u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Lek może być stosowany również w leczeniu zapalenia ucha środkowego, jednak o takim zastosowaniu powinien zadecydować lekarz.
Jeśli przyczyną zapalenia jest infekcja bakteryjna, terapię można uzupełnić o roztwór nanokoloidów srebra i miedzi. Ich mechanizm bakteriobójczy polega na działaniu utleniającym komórki bakteryjne, w związku z tym nie wpływa na powstawanie zjawiska oporności.
Jak stosować krople do uszu?
* Przechylić głowę na jedną stronę, kierując ucho w stronę sufitu (może być w pozycji leżącej).
* Odciągnąć małżowinę uszną tak, aby wyprostować przewód słuchowy (u dorosłych do góry i do tyłu, u dzieci na dół i do tyłu).
* Zakraplacz zbliżyć jak najbliżej przewodu słuchowego, nie dotykając jednak końcówki uchem. Zakroplić ucho.
* Pozostawić głowę w niezmienionej pozycji przez 3-5 min.
* Nadmiar produktu wytrzeć delikatnie chusteczką lub wacikiem.
Usunięcie woskowiny
Zdarza się, że przyczyną bólu ucha jest po prostu zalegająca woskowina. Wosk w uchu spełnia rolę ochronną, utrzymuje kwaśne środowisko, chroniąc ucho przed infekcją. Jest ona usuwana z przewodu słuchowego w sposób naturalny wraz ze skórą, która przesuwa się od błony bębenkowej wzdłuż przewodu słuchowego.
Nieprawidłowy, mechaniczny sposób usunięcia woskowiny z ucha, może doprowadzić do urazu przewodu słuchowego. Może to spowodować zaburzenie naturalnych mechanizmów oczyszczania się ucha i gromadzenie się woskowiny w końcowym odcinku przewodu. Jeśli pacjent potwierdzi, że objawy pojawiły się po próbie czyszczenia uszu w sposób mechaniczny, należy polecić środki rozpuszczające woskowinę w postaci kropli. W aptece znajdziemy szeroki asortyment tego typu środków, wśród nich zawierające glicerynę, oliwę z oliwek, czy naturalne olejki.
Dzieci
W populacji dziecięcej zapalenie obejmuje głównie środkową część ucha. Jest to druga, po zapaleniu górnych dróg oddechowych, najczęstsza przypadłość wieku dziecięcego i, co ciekawe, obie jednostki chorobowe występują często jedna po drugiej lub jednocześnie. Zapaleniu sprzyja odmienna niż w przypadku dorosłych, budowa trąbki słuchowej, która u dzieci jest krótka i ułożona poziomo, co sprzyja rozprzestrzenianiu się zakażenia. Infekcja ma najczęściej charakter bakteryjny (gł. Streptococcus pneumoniae i Haemophilus influenzae), ewentualnie wirusowy (RSV, adenowirusy, wirusy grypy).
Oprócz silnego, pulsującego bólu, objawy zapalenia ucha środkowego obejmują również gorączkę, niepokój, zaburzenia snu czy niedosłuch. Przy badaniu ucha, można zaobserwować przekrwioną i wybrzuszoną błonę bębenkową, a po jej pęknięciu – ropno-śluzowy wyciek.
Leczenie zapalenia ucha środkowego najczęściej obejmuje antybiotykoterapię, stąd konieczność skierowania pacjenta do lekarza. Jeśli w jamie bębenkowej zalega wydzielina, lekarz dodatkowo może wykonać zabieg myringotomii, czyli nakłucia błony bębenkowej w celu ułatwienia wycieku treści. Przy braku cech zapalenia ropnego można polecić stosowanie doustnych leków przeciwzapalnych.
Zapalenie zatok
Blokada drożności nosa, śluzowo-ropna wydzielina, upośledzenie węchu, a także pulsujący ból, to główne objawy zapalenia zatok przynosowych. Wyróżniamy zapalenie zatok ostre (objawy ustępują całkowicie w ciągu 12 tygodni) i przewlekle (objawy utrzymują się powyżej 12 tygodni).
Jeśli przyczyną zapalenia zatok jest infekcja wirusowa, objawy powinny ustąpić w ciągu 10 dni. Z kolei o zakażeniu bakteryjnym świadczą przebarwiony katar, ropna wydzielina, silny ból w okolicach czoła, gorączka (> 38°C), podwyższone CRP i OB. Przy przewlekłym zapaleniu należy zwrócić uwagę na objawy wskazujące na alergię – kichanie, wodniste katary, łzawienie, świąd nosa i oczu.
Jak stosować aerozol do nosa?
- Butelkę należy trzymać pionowo, kciukiem trzymając za dno, a palcami wskazującym i środkowym boki dozownika. Wstrząsnąć butelką.
- Należy umieścić końcówkę dozownika w otworze nosowym, przechylając głowę lekko do przodu, aby butelka była dalej w pozycji pionowej. Zatkać palcem drugi otwór nosowy.
- Podać dawkę aerozolu, jednocześnie wykonując powolny wdech przez nos. Powietrze wydychamy ustami. Czynność powtórzyć dla drugiego otworu.
- Dozownik czyścić raz w tygodniu ciepłą wodą.
Leczenie
W ostrym zapaleniu zatok o łagodnych objawach, świadczących o infekcji wirusowej, należy zastosować leczenie objawowe: płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej, stosowanie leków przeciwzapalnych, bromku ipratropium, czy fitoterapii. Jeśli objawy nie ustąpią w ciągu dziesięciu dni, należy skierować pacjenta do lekarza, który rozważy przepisanie glikokortykosterydów donosowych. Jest to obecny standard, dzięki któremu możliwa jest redukcja antybiotyków i skrócenie czasu leczenia zapalenia. Wielu pacjentów obawia się jednak stosowania sterydów. Tymczasem te nowoczesne wchłaniają się poniżej 0,5% i nie wywierają działania ogólnoustrojowego. Standardowa terapia trwa 6-8 tygodni. Tutaj pojawia się najważniejsze zadanie dla farmaceuty – uzupełnienie terapii sterydem o roztwór soli fizjologicznej lub wody morskiej. Ponieważ do skutecznego działania leku niezbędna jest prawidłowa aplikacja produktu, a przede wszystkim uprzednie oczyszczenie jamy nosowej.
W przypadku przewlekłego zapalenia zatok niezbędna jest wizyta u lekarza, który rozważy przepisanie sterydu i dokona diagnozy w kierunku alergii. Warto pamiętać, że antybiotyk jest polecany tylko w przypadku wystąpienia minimum trzech objawów świadczących o zakażeniu bakteryjnym. Ponadto według najnowszych wytycznych w leczeniu zapalenia zatok nieskuteczne okazują się leki przeciwhistaminowe, mukolityki, czy kromoglikany, a leki obkurczające błonę śluzową nosa nie mają znaczącego wpływu na przebieg choroby, mogą jednak wpływać na poprawę jakości życia.
Fototerapia
Od kilku lat rośnie zainteresowanie wykorzystaniem fototerapii w leczeniu zapalenia zatok. Mechanizm działania promieniowania miałoby polegać na działaniu bakteriobójczym, o czym przekonywała grupa naukowców z USA. W 2006 roku przeprowadzili oni eksperyment in vitro na modelu zatok czołowych zawierających biofilm z opornymi szczepami Pseudomonas aeruginosa i Staphylococcus aureus (szczepy MRSA). Po jednorazowej terapii, promieniowanie eliminowało >99,99 proc. bakterii. Wyniki potwierdziło przeprowadzone w 2011 roku badanie kliniczne z udziałem 23 pacjentów z objawami zaostrzenia przewlekłego zapalenia zatok. Badanie miało na celu ocenę skuteczności promieniowania bliskiej podczerwieni na podstawie oceny endoskopowej nosa. Fototerapia wykazała właściwości bakteriobójcze, dzięki czemu udało się uniknąć stosowania antybiotyków.
Innym zakładanym mechanizmem fototerapii w leczeniu zapaleń otorynolaryngologicznych jest zwiększenie ukrwienia poprzez poprawę mikrokrążenia. Rosyjscy badacze sprawdzili działanie promieniowania podczerwonego w badaniu z udziałem 445 dzieci z różnymi stanami zapalnymi i alergicznymi. Wśród nich 198 cierpiało na zapalenie zatok, a 115 na zapalenie ucha. Pozytywne rezultaty uzyskano u 85 proc. pacjentów.
Do wszelkich tego typu nowinek należy podchodzić jednak z pewnym dystansem. Opisane badania są niskiej jakości, na małej grupie badanej, bez kontroli placebo, stąd wyniki mogą być niewiarygodne. Nie znane są również działania niepożądane fototerapii, stąd zalecana jest ostrożność.
Bibliografia
- Rutter P. Community Pharmacy, Symptoms, Diagnosis and Treatment. Churchill Livingstone. 2004.
- Zalecenia diagnostyczno-terapeutyczne dla wybranych jednostek chorobowych w otorynolaryngologii dziecięcej. Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów. Postępy w Chirurgii Głowy i Szyi – Suplement 1/2006
- Zalecenia diagnostyczno-terapeutyczne z zakresie rynologii. Klasyfikacja zapaleń zatok przynosowych i zalecenia Europejskiego Towarzystwa Rynologicznego. Postępy Chirurgii Głowy i Szyi – Suplement 1/2006
- Europejskie wytyczne na temat zapalenia zatok przynosowych i polipów nosa 2012 (wybór). Magazyn Otorynolaryngologiczny. 2013. No 46. Tom XIII. Zeszyt 2.
- Razvozzhaev A.A. et al. The experience with the topical application of non-steroidal anti-inflammatory agents for the treatment of otitismedia. Vestn Otorinolaringol. 2012;(2):66-8.
- Biel M.A. et al. Photodynamic therapy of antibiotic-resistant biofilms in a maxillary sinus model. Int Forum Allergy Rhinol. 2013 Jun;3(6):468-73.
- Krespi Y.P., Kizhner V. Phototherapy for chronic rhinosinusitis. Lasers Surg Med. 2011 Mar;43(3):187-91.
- Gogeliia A.I. et al. Experience on treatment of children with otorhinolaryngological diseases by low intensity laser irradiation. Georgian Med News. 2006 Jan;(130):84-6.