Nietrzymanie moczu powoduje problemy higieniczne i utrudnia kontakty międzyludzkie. Patologia ta ma ogromne znaczenie zarówno społeczne, jak i ekonomiczne.
Patogenetyczne nietrzymanie moczu (NM) nie jest odrębną jednostką chorobową, lecz jedynie objawem, który może występować w przypadkach zaburzeń zarówno czynnościowych, jak i patologii dolnych dróg moczowych (np. towarzyszyć wadom rozwojowym oraz przetokom moczowym), a także układu nerwowego (np. przepuklina oponowo-rdzeniowa, stwardnienie rozsiane, guzy i urazy rdzenia kręgowego).
Rodzaje NM
Ponieważ etiologia tego schorzenia jest wieloczynnikowa, International Continence Society (ICS) podzieliło nietrzymanie moczu na cztery grupy: NM wysiłkowe, NM naglące, NM z przepełnienia oraz NM pozazwieraczowe.
Wysiłkowe NM powstaje, gdy związanemu z kaszlem lub ciężką pracą fizyczną wzrostowi ciśnienia wewnątrz jamy brzusznej towarzyszy mimowolne wyciekanie moczu. Typowe w tym przypadku jest bezwiedne oddawanie niewielkich ilości moczu, bez uczucia parcia. Nie obserwuje się natomiast zwiększenia częstości mikcji w ciągu dnia i nocy. Z kolei w przypadku naglącego NM dochodzi do mimowolnego popuszczania moczu pod wpływem niekontrolowanych skurczów pęcherza moczowego, w następstwie niestabilności mięśnia wypieracza pęcherza moczowego lub nadmiernej jego pobudliwości. Prawdopodobna przyczyna zaburzeń czynności wyżej wymienionych mięśni jest związana z nieprawidłowościami funkcji mięśniówki gładkiej pęcherza moczowego, a za wzmożoną reaktywność mięśnia wypieracza odpowiada nadmierna pobudliwość nerwowego łuku odruchowego odpowiedzialnego za prawidłową mikcję. Najczęstszymi objawami tego typu zaburzenia są: bezwiedne oddawanie moczu poprzedzone silnym parciem oraz nocne oddawanie moczu (nykturia).
NM z przepełnienia występuje tylko u około 3-4 proc. kobiet z nietrzymaniem moczu i jest spowodowane upośledzoną kurczliwością mięśnia wypieracza, która prowadzi do nadmiernego wypełnienia pęcherza moczowego. Charakterystycznym objawem jest okresowe popuszczanie niewielkich ilości moczu w miarę przepełniania się pęcherza moczowego, przy czym: wypływanie moczu nasila gwałtowny wzrost ciśnienia wewnątrzbrzusznego. U części pacjentek przyczyną tego typu NM może być upośledzenie funkcji OUN np. w przebiegu stwardnienia rozsianego, polineuropatii cukrzycowej czy dyskopatii.
Pozazwieraczowe NM to bezwiedne oddawanie moczu przez przetokę, która omija czynnościowo sprawny mechanizm cewki moczowej, mocz u tych kobiet wycieka niezależnie od pory dnia. Takie przetoki mogą być wrodzone lub nabyte, np. wskutek radioterapii miednicy, nacieku nowotworowego, urazu okołoporodowego czy powikłań pooperacyjnych. Należy również wspomnieć o przejściowym NM, które może występować w niektórych stanach np. u pacjentek w śpiączce, podczas stanów zapalnych układu moczowego, w ciężkich stanach depresyjnych oraz u chorych przyjmujących niektóre rodzaje leków.
Diagnostyka i profilaktyka
Diagnostyka tego schorzenia powinna obejmować przede wszystkim wywiad, który uzupełniony specjalistycznymi kwestionariuszami pozwoli ustalić rozpoznanie oraz zróżnicować wysiłkowe i naglące NM. Badanie ginekologiczne pozwoli ocenić stan przepony moczowo-płciowej, aparatu więzadłowego pochwy i cewki moczowej. Stosowane są także bardziej specjalistyczne badania m.in.: test podpaskowy – narzędzie pozwalające obiektywnie ocenić stopień nietrzymania moczu oraz skuteczność leczenia, próba Bonneya – test powszechnie stosowany w rozpoznawaniu wysiłkowego NM, a także pomocny w prognozowaniu wyników leczenia, test patyczkowy – pomocny w diagnostyce wysiłkowego nietrzymania moczu, pozwalający na ocenę nadmiernej ruchomości szyi pęcherza oraz bliższego odcinka cewki moczowej, a także badania urodynamiczne (cystometria, profilometria cewkowa oraz uroflometria), które obecnie są uznawane za najlepsze testy oceniające czynności dróg moczowych. Specjaliści wykonują także pomocniczo badanie ultrasonograficzne (mogące wykryć niedostępne w badaniu ginekologicznym zmiany w obrębie narządów płciowych, jak również zaleganie moczu w drogach moczowych) oraz nowsze i najdokładniejsze techniki obrazowania tkanek miękkich tzn. magnetyczny rezonans jądrowy. Z kolei profilaktykę należy zalecać już u młodych kobiet, ukierunkowując ją na czynniki ryzyka. Powinno zachęcać się pacjentki do prowadzenia zdrowego trybu życia oraz regularnego wykonywania ćwiczeń wzmacniających mięśnie dna miednicy, jak również do zapobiegania otyłości i zwalczania zaparć. W późniejszym etapie życia kobiet dużego znaczenia nabiera wczesne rozpoznanie zaburzeń statyki narządów płciowych, ich prawidłowe leczenie rehabilitacyjne i zawodowe, a także leczenie infekcji układu moczowego.
Leczenie nietrzymania moczu
Rozróżnia się dwa zasadnicze sposoby leczenia NM, są to: leczenie zachowawcze oraz chirurgiczne. Na pierwszy sposób terapii składają się trzy elementy: trening pęcherza moczowego, kinezyterapia oraz farmakoterapia. Trening pęcherza to proces behawioralny polegający na wykształceniu u pacjentki przyzwyczajeń oraz odruchów, które umożliwią jej kontrolę oddawania moczu o określonych godzinach, czego skutkiem jest hamowanie skurczów mięśnia wypieracza. U 12 proc. kobiet stosujących tę metodę obserwuje się całkowite ustąpienie dolegliwości, natomiast u 75 proc. znaczące ich zmniejszenie.
Kinezyterapia to z kolei ćwiczenia mięśni dna miednicy stosowane według programu Kegla, których celem jest zwiększenie siły, wytrzymałości i reaktywności mięśni krocza i dna miednicy, co prowadzi do wyeliminowania bezwiednego oddawania moczu. Przy powtarzaniu tych ćwiczeń 100 razy dziennie przez okres trzech miesięcy obserwowano poprawę u 54-95 proc. kobiet. U kobiet po menopauzie NM może całkowicie ustąpić lub znacząco zmniejszyć się po zastosowaniu, o ile nie ma przeciwskazań, hormonalnej terapii zastępczej. Do leków stosowanych w terapii NM należą: leki alfa-adrenergiczne oraz antycholinergiczne.
Do operacyjnego leczenia NM zmusza brak poprawy po zastosowaniu wyżej wymienionych metod terapii zachowawczej. Opisano ponad 160 sposobów operacyjnego leczenia tej dolegliwości. Mnogość metod świadczy jednak o ich niedoskonałości i różnej skuteczności. W poprawie odległych wyników leczenia pomagają zabiegi rehabilitacyjne i farmakoterapia – głównie hormonalna terapia zastępcza stosowana przed i po operacji.
Nietrzymanie moczu w liczbach
Kobiety cierpiące na nietrzymanie moczu stanowią 70‑80 proc. pacjentek zgłaszających się do lekarza z powodu chorób układu moczowego. Kłopoty z kontrolowaniem oddawania moczu mogą pojawiać się już w wieku rozrodczym, lecz częstość ich występowania wzrasta w okresie menopauzy. Odsetek chorych na nietrzymanie moczu w wieku 30-40 lat wynosi około 12 proc., w wieku rozrodczym ogółem około 35 proc., w okresie menopauzy sięgając 60 proc.