Probiotyki – przyjazne bakterie

Stosowanie probiotyków w postaci doustnej, dopochwowej, a także w postaci żeli korzystnie wpływa na stan zdrowia i zapobiega rozwojowi wielu schorzeń.

Na rynku farmaceutycznym jest bardzo dużo preparatów – probiotyków, które są zalecane w wielu schorzeniach przewodu pokarmowego, infekcjach intymnych czy antybiotykoterapii. Probiotyki, prebiotyki, synbiotyki – to bardzo rozbudowana pod względem jakościowym i ilościowym grupa suplementów diety, których wielorakie zastosowanie skłania ku ich bliższemu poznaniu, a wiedza o nich może być bardzo przydatna w praktyce każdego farmaceuty.

Pierwsze probiotyki

Wzmianki o korzystnym wpływie bakterii fermentacji mlekowej można odnaleźć już w pismach czasów starożytnych. Biografia rzymskiego cesarza Heliogabala (lata 218-222 n.e.) podaje przepisy dotyczące przygotowania mleka kwaśnego opus lactarum sporządzanego z kwaśnego mleka, owoców, miodu i mąki oraz oxygale – napoju bazującego na kwaśnym mleku, warzywach i przyprawach. Pewien rodzaj kwaśnego mleka, nazywany leben raib spożywano również w starożytnym Egipcie, a inne produkty będące efektem fermentacji mleka znane były już 800‑300 lat p.n.e. w Indiach, w XII w. w Rosji Środkowej (arjan), a około VIII w. także w Turcji. Ludność Półwyspu Bałkańskiego przygotowywała jahurt z mleka bawołu, kozy lub krowy.

Działanie lecznicze było przypisywane kwaśnemu mleku już przez Hipokratesa, Avicennę i Galena. Zwracali oni uwagę na wykorzystanie tego produktu w chorobach przewodu pokarmowego oraz przeciw arteriosklerozie. W 1857 roku Pasteur dowiódł, że fermentacja mleka zależy od drobnoustrojów nazywanych przez niego leuvre lactique bądź „ferment”, które zostały wyizolowane dopiero 20 lat później przez Listera i nazwane Bacterium lactis. Natomiast w 1884 roku Hueppe wyodrębnił Bacillus acidi lactici. Bakteriami będącymi produktami fermentacji mlekowej zajmował się także Ilia Miecznikow. Był on rosyjskim immunologiem pracującym w Instytucie Pasteura w Paryżu. W 1907 r. został on uhonorowany Nagrodą Nobla z medycyny za prace nad odpornością. Miecznikow wykazał, że niektóre z bakterii hamują rozwój Vibrio cholerae, inne natomiast sprzyjają jego rozwojowi. Miecznikow oraz jego zwolennicy wyznawali teorię długowieczności, gdyż uważali, że skoro fermentacja mleczna jest środkiem przeciwko procesom gnilnym, to na tej samej zasadzie będzie powstrzymywać te procesy w obrębie przewodu pokarmowego. Pierwsza przemysłowa produkcja szczepionek jogurtowych w Europie była prowadzona w latach 20. XX wieku w firmie Danone.

Probiotyczne szczepy

Termin „probiotyk” został użyty po raz pierwszy w 1954 roku przez Ferdinanda Vergin, który porównywał szkodliwe oddziaływania na mikroflorę jelitową antybiotyków i innych substancji przeciwdrobnoustrojowych z oddziaływaniami dobroczynnymi. Termin ten pochodzi z języka greckiego – pro bios, co znaczy „dla życia”. Aktualnie obowiązująca definicja probiotyków mówi o tym, iż są to żywe mikroorganizmy, które podawane w odpowiednich ilościach wywierają korzystne skutki zdrowotne. Jako probiotyki najczęściej wykorzystuje się bakterie z rodzajów Lactobacillus, Bifidobacterium, drożdże Cerevisiae ssp boulardii oraz niektóre z gatunków Escherichia coli, a także Bacillus. Aby szczep mógł być uznany za probiotyczny, musi on wykazywać szereg udokumentowanych klinicznie korzyści zdrowotnych, a działanie musi odnosić się zawsze tylko do jednego, testowanego szczepu. Probiotyki powinny zachowywać aktywność i żywotność w przewodzie pokarmowym, a także być niepatogenne i nietoksynotwórcze. Bardzo istotna jest także matryca (nośnik), która może wpływać na stopień żywotności szczepu i modyfikować jego właściwości.

Obecnie na rynku farmaceutycznym dostępnych jest wiele suplementów diety i wyrobów specjalnego przeznaczenia medycznego w saszetkach, kapsułkach czy kroplach, które zawierają bakterie probiotyczne w postaci liofilizowanej biomasy. Stężenie bakterii w takich preparatach wynosi od kilku milionów do kilku miliardów na dawkę. Dawka podawana nie jest równoznaczna z dawką efektywną, która dociera do jelita. W zależności od rodzaju podawanego preparatu i właściwości osobniczych mikroflora może namnożyć się w jelicie i osiągnąć wartość 10-100 razy większą w porównaniu z podawanym środkiem.

Szczepy probiotyczne wpływają na utrzymanie stanu równowagi w obrębie mikroflory jelitowej. Biorą one udział w produkcji witamin z grupy B, K i PP, stymulują produkcję śluzu, a dzięki zdolności do wytwarzania na drodze fermentacji kwasu mlekowego i octowego obniżają pH, co hamuje rozwój bakterii patogennych. Współzawodniczą one także o substancje odżywcze i miejsca receptorowe z mikroorganizmami patogennymi, dzięki czemu wpływają korzystnie stan zdrowia obniżając ryzyko wystąpienia infekcji.

Infekcje intymne

Probiotyki odgrywają także istotną rolę w infekcjach intymnych. Infekcje okolic intymnych mogą przebiegać bezobjawowo, często jednak towarzyszy im nieprzyjemne uczucie swędzenia, pieczenia, bolesność pochwy i sromu, upławy o różnym zabarwieniu (w zależności od czynnika będącego przyczyną infekcji), specyficzny zapach wydzieliny z pochwy, bolesność podczas oddawania moczu, a w przypadku zakażeń bakteryjnych pH może ulec podwyższeniu do wartości 7,0.

Ponad 95 procent mikroorganizmów obecnych w biocenozie pochwy zdrowych kobiet zamieszkujących Europę i Amerykę, stanowią bakterie kwasu mlekowego. W mikroflorze pochwy Polek przeważa kilka gatunków Lactobacillus: L.acidophilus (35%), L.fermentum (30%) oraz L.plantarum (30%).

Poza tymi gatunkami bakteriami obecnymi w drogach rodnych są także: Staphylococcus, Streptococcus, Eubacterium, Escherichia czy Klebsiella. Flora beztlenowa i tlenowa w obrębie pochwy równoważy się wzajemnie, ulegając zmianom zarówno ilościowym, jak i jakościowym. Zaburzenia równowagi pomiędzy poszczególnymi składnikami flory są jedną z przyczyn występowania infekcji intymnych. Antybiotykoterapia, zaburzenia immunologiczne, zaburzenia hormonalne (menopauza, cykl miesięczny), stosowanie leków dopochwowych, zabiegi chirurgiczne narządów miednicy mniejszej, dieta, błędy higieniczne, aktywność seksualna – wszystkie te czynniki również mogą wpłynąć na rozwój patogennych mikroorganizmów w obrębie układu moczowo-płciowego. Wśród infekcji intymnych najczęściej stwierdza się waginozę bakteryjną, rzęsistkowicę oraz grzybicę pochwy.

Skuteczność leczenia farmakologicznego jest zależna od szybkiej reakcji pacjentki na zaobserwowane u siebie objawy oraz dobranie odpowiedniej farmakoterapii. Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego bardzo istotne jest, aby składniki preparatów probiotycznych odpowiadały naturalnej florze populacji kobiet, do których są skierowane. W zależności od szerokości geograficznej występują różnice w gatunkach i rodzajach szczepów kolonizujących drogi rodne kobiet. Stosowanie preparatów probiotycznych o składzie obcym w stosunku do mikroflory zasiedlającej daną populację kobiet jest nieuzasadnione. Pałeczki „obcego szczepu” nie są w stanie kolonizować nabłonka pochwy na stałe i po zaprzestaniu suplementacji są usuwane z organizmu. Aby doszło do interakcji pomiędzy pałeczkami bakterii a błoną śluzową konieczna jest obecność specyficznych receptorów błonowych. Bakterie Lactobacillus mogą przylegać do błon śluzowych za pośrednictwem struktur powierzchniowych, które zawierają kwasy teichowe i lipoteichowe. Wykazują one działanie antagonistyczne wobec bakterii patogennych, a także obniżają pH pochwy do wartości fizjologicznych (3,4-4,5), dzięki produkcji kwasu mlekowego. Bakterie te produkują także substancje warunkujące utrzymanie prawidłowego ekosystemu pochwy m.in. inhibitory proteaz, nadtlenek wodoru oraz bakteriocyny (laktocydynę, laktobinę, acidolinę). Udowodniono iż szczepy Lactobacillus są odporne na działanie kwasu solnego w żołądku oraz żółci wydzielanej do dwunastnicy, a także doskonale kolonizują układ pokarmowy oraz dolny odcinek układu moczowo-płciowego.

Inne formy probiotyków

Probiotyki podawane doustnie są niejako podwójną osłoną obejmującą zarówno układ pokarmowy i pochwę. Takie rozwiązanie zapewnia długotrwałe działanie i migrację patogenów z odbytu, co ma szczególne znaczenie w zapobieganiu nawrotom infekcji. Ponadto forma doustna dla wielu pacjentek związana jest z komfortem stosowania i możliwością terapii w trakcie miesiączki. Zaletą probiotyków podawanych dopochwowo jest szybkie, miejscowe działanie. Podanie na niewielką powierzchnię nabłonka pochwy probiotyku z silnie adherującymi do śluzówki bakteriami probiotycznymi umożliwia szybką odbudowę prawidłowej mikroflory pochwy.

Na rynku farmaceutycznym dostępne są także żele służące pielęgnacji i ochronie okolic intymnych. W ich składzie wyróżnić można aktywną substancję czynną m.in. w postaci supernatantu hodowli szczepu Lactobacillus plantarum, zawierającego metabolity bakterii (kwas mlekowy, kwasy organiczne, bakteriocyny). Zaletą żelowej formy probiotyku jest łagodzenie podrażnień, nawilżanie i działanie ograniczające wzrost patogenów. Jest to forma dopełnienia terapii leczenia stanów zapalnych pochwy w charakterze doraźnej profilaktyki (podczas podróży, po miesiączce, podczas kuracji antybiotykowej), bądź gdy istnieje potrzeba złagodzenia dyskomfortu związanego z niedostatecznym nawilżeniem czy podrażnieniem narządów płciowych.

Profilaktyka

Nie tylko leczenie infekcji, ale i profilaktyka odgrywają dużą rolę w higienie pochwy. Panie powinny pamiętać o tym, aby nosić rozmiarowo dobraną bieliznę, najlepiej bawełnianą i bez sztucznych dodatków, a także zmieniać ją odpowiednio często. Nieodpowiednia bielizna stwarza bowiem wilgotne i ciepłe środowisko, w którym z łatwością mnożą się drobnoustroje chorobotwórcze. Ze względu na podatność na infekcje, miejsca intymne powinny być myte każdorazowo po wizycie w toalecie, bieżącą i niezbyt ciepłą wodą. Podmywanie należy wykonywać zawsze w kierunku od wzgórka łonowego w kierunku odbytu, aby uchronić się przed dodatkowymi zakażeniami. Jeżeli istnieje tendencja do nawracających zakażeń zalecane jest częstsze korzystanie z prysznica aniżeli branie kąpieli.

Żele intymne czy preparaty myjące powinny zawierać w swym składzie niejonowe substancje myjące, które będą łagodzić podrażnienia skóry i błon śluzowych. Należy unikać anionowych substancji myjących, gdyż mogą one podrażniać śluzówkę pochwy. Osuszanie krocza najlepiej jest wykonywać przykładając papierowy ręcznik, gdyż gąbki czy ręczniki materiałowe stanowią dodatkowe siedlisko dla mikroorganizmów mogących wywołać infekcje. W przypadku wizyt na basenie należy siadać tylko na własnym ręczniku, a nie na mokrych płytkach. Kobiety używające wkładek higienicznych czy podpasek powinny pamiętać o zmienianiu ich co kilka godzin. Korzystając z toalet w publicznych miejscach warto używać jednorazowych podkładek na sedes, które stanowią dodatkową ochronę.