Depresja sezonowa

Złe samopoczucie i obniżony nastrój w okresie jesienno-zimowym mogą być sygnałem choroby. Czym jest SAD i jak sobie z nim radzić?

Depresja sezonowa, inaczej nazywana sezonowym zaburzeniem nastroju (ang. seasonal affective disorder – SAD), to zaburzenie występujące zwykle w okresie od października, listopada do zakończenia kalendarzowej zimy. Jej objawy rzeczywiście przypominają depresję, a dotykają przede wszystkim kobiet.

Czynniki wywołujące

Depresja sezonowa wiąże się ze zmniejszonym nasłonecznieniem w okresie jesienno-zimowym, wpływającym na wydzielanie neuroprzekaźników. W takich warunkach spada produkcja serotoniny – hormonu szczęścia oraz wzrasta wydzielanie przez szyszynkę melatoniny – hormonu odpowiadającego za regulację rytmu dobowego, czyli m.in. procesów zasypiania i czuwania. Nadmiar melatoniny może wywoływać senność, apatię i niechęć do podjęcia wysiłku fizycznego. Zaobserwowano również, że SAD może mieć podłoże genetyczne. Wydaje się, że pewna grupa osób do prawidłowej regulacji zegara biologicznego wymaga większej intensywności światła niż dociera do Ziemi zimą, zwłaszcza do pomieszczeń zamkniętych. Istnieje również teoria wiążąca częstość występowania jesiennego zaburzenia nastroju z szerokością geograficzną. Otóż częstotliwość rośnie wraz ze wzrostem szerokości (wyniki badań przeprowadzonych w Norwegii wykazały, że częstość występowania SAD za kręgiem polarnym jest niemal dwukrotnie wyższa niż w pozostałych szerokościach). Dodatkowo, czynnikiem wpływającym na pojawienie się niepokojących objawów, jest spadek temperatury powietrza atmosferycznego.

Od wielu osób słyszymy, że cierpią z powodu depresji jesiennej. Niektórzy nawet twierdzą, że jesienny spadek nastroju nie jest chorobą, ponieważ odczuć takich doświadczają praktycznie wszyscy. Jednak do rozpoznania schorzenia jako jednostki chorobowej nie wystarczy sam fakt, że ktoś nie lubi danej pory roku, a wiele osób odczuwających zmiany pogody tak sądzi. Aby stwierdzić SAD, pacjent musi mieć kliniczne objawy depresji.

Schorzenie pojawia się w populacji ogólnej u około 2-4 proc. osób. Co ciekawe, wielu badaczy wiąże rozprzestrzenienie się tej choroby z rozwojem cywilizacyjnym, niektórzy uważają nawet, że pojawiła się ona dopiero w XX wieku. Związane jest to przede wszystkim z faktem, iż około 90 proc. społeczeństwa większość swojego czasu spędza jesienią w zamkniętych pomieszczeniach, bez dostępu światła słonecznego. Innym czynnikiem warunkującym coraz częstsze pojawienie się SAD są także zmiany ewolucyjne, które sprawiają, że człowiek nie żyje zgodnie z rytmem pór roku. Tak jak to było przed wiekami, kiedy to obniżenie aktywności jesienią i zimą było stanem naturalnym.

Najważniejsze objawy

Objawy sezonowego obniżenia nastroju bardzo przypominają symptomy depresji jako choroby afektywnej, niesezonowej. Zwykle rozpoczynamy od zaobserwowania spowolnienia, spadku energii życiowej i chęci do działania, problemów z koncentracją i wykonywaniem codziennych czynności. Może się pojawić nadmierna senność, towarzysząca nam przez cały dzień. Nawet po przespanej nocy ciężko jest się rano wybudzić, choć zwykle jakość snu jest pogorszona, istnieją również problemy z zaśnięciem. Osobom cierpiącym na SAD towarzyszy również niechęć do pracy, a także problemy z funkcjonowaniem w najbliższym otoczeniu. Dodatkowo pojawia się wzmożony apetyt na węglowodany. Objaw ten dotyczy przede wszystkim kobiet i często wiąże się z okresowym przyrostem masy ciała nawet o kilka kilogramów.

Kolejne objawy to ogólne obniżenie nastroju, niekiedy bardzo wyraźne i wiążące się z silnym smutkiem, a nawet lękiem. Osoby chorujące na depresję sezonową mogą wykazywać również nadmierną drażliwość, mieć problemy z pamięcią, osłabienie popędu seksualnego, a w skrajnych przypadkach nawet myśli samobójcze.

Leczenie farmakologiczne i fototerapia

W ciężkich klinicznych przypadkach lekarz może wdrożyć leczenie farmakologiczne. Najlepiej udokumentowaną skuteczność w leczeniu depresji sezonowej mają fluoksetyna oraz sertralina. W terapii stosuje się zarówno selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI, selective serotonin reuptake inhibitors), jak i inhibitory wychwytu noradrenaliny i serotoniny. Jednak podstawową metodą leczenia depresji zimowej jest terapia białym, jaskrawym światłem, które – tak jak światło słoneczne – nasila przekaźnictwo serotoninergiczne i zmniejsza syntezę melatoniny.

Ddepresanumo fototerapii wykorzystuje się specjalnie skonstruowane lampy (można je nabyć w sklepach) o natężeniu światła co najmniej 2500 luksów. W praktyce stosuje się zazwyczaj lampy pozwalające na uzyskanie mocniejszego strumienia (7000–10000 luksów), co skraca czas seansu z dwóch do pół godziny, a nie wpływa na pojawienie się objawów niepożądanych. Naświetlania przeprowadza się raz dziennie przez około pół godziny, w godzinach porannych, bezpośrednio po obudzeniu. Leczenie należy kontynuować przez co najmniej 14 dni, a jeśli jest skuteczne, to najczęściej konieczna jest terapia podtrzymująca aż do wiosny. Zdaniem niektórych autorów rozpoczęcie fototerapii wcześniej, np. we wrześniu, a więc przed okresem związanym z SAD, pozwala zapobiec wystąpieniu choroby.

Pomoc z aptecznej półki

Najbardziej popularnym preparatem dostępnym bez recepty, a stosowanym w leczeniu objawów obniżonego nastroju, jest dziurawiec zwyczajny (ziele świętojańskie, łac. Hypericum perforatum, ang. St. John’s Wort). Ważne jest, aby pamiętać, że lek ten działa inaczej w zależności od sposobu otrzymywania wyciągu.

W stanach depresyjnych wykorzystywane są wyciągi alkoholowe (zawierające głównie hyperycynę, pseudohyperycynę, hyperforynę, ksantony, flawonoidy i procyanamidy). Natomiast wyciągi wodne stosowane są raczej jako środek rozkurczający, w dolegliwościach układu pokarmowego. Mechanizm działania dziurawca nie jest do końca poznany, ale podejrzewa się, że wpływa on na zachwianą równowagę w obrębie układu immunologicznego i nadmierną aktywację układów prozapalnych. Jest to zgodne z jedną z teorii powstania depresji. Hipoteza ta zakłada, że hyperycyna hamuje produkcję interleukin IL6 i IL1 przez monocyty, co powoduje zmniejszenie wydzielania kortykoliberyny (CRH) w podwzgórzu i zmniejszenie produkcji kortykotropiny (ACTH) w przysadce mózgowej. To prowadzi do mniejszego wydzielania kortyzolu przez nadnercza i tym samym ogranicza jego udział w powstawaniu objawów depresji. Poza tym hyperycyna jest prawdopodobnie również słabym inhibitorem wychwytu serotoniny, noradrenaliny i dopaminy, a jej długotrwałe stosowanie może wpłynąć na zmniejszenie gęstości receptorów b oraz wzrost gęstości receptorów 5-HT2 i 5-TH1A. Istnieją doniesienia, że dziurawiec wykazuje bezpośrednie powinowactwo do receptorów GABA. Działanie wyciągów alkoholowych z dziurawca sprawdzono w badaniach klinicznych, w których wykazano większą ich skuteczność w porównaniu do placebo, jednak nie dowiedziono tej skuteczności w porównaniu do klasycznych leków przeciwdepresyjnych.

Zawsze należy też pamiętać, że samodzielne stosowanie dziurawca jest ryzykowne. W każdym przypadku powinno być skonsultowane z lekarzem lub farmaceutą. Po pierwsze jest to lek, którego jednym z działań niepożądanych jest możliwość wystąpienia reakcji fotoalergicznej, a więc osoba go stosująca powinna bezwzględnie unikać światła słonecznego. Poza tym, dziurawiec wykazuje liczne interakcje. Indukuje kompleks cytochromu P450 (CYP 3A4), co powoduje, że leki, które są metabolizowane przez ten izoenzym przy jednoczesnym zastosowaniu dziurawca będą działały słabiej i mniej skutecznie. Do leków takich należą: leki przeciwzakrzepowe, immunosupresyjne, przeciwwirusowe (również przeciwko wirusowi HIV), niesteroidowe leki przeciwzapalne, statyny oraz środki antykoncepcyjne.

Poza dziurawcem, można pacjentowi również zaproponować preparaty zawierające: żeń-szeń czy miłorząb japoński. Żeń-szeń podnosi wydolność organizmu, dodaje energii, zwiększa odporność na stres. Nie jest jednak wskazany dla osób chorujących na nadciśnienie tętnicze krwi. Natomiast miłorząb japoński poprzez poprawę krążenia mózgowego wpływa na zdolności poznawcze, działa też przeciwlękowo oraz przeciwdepresyjnie. Należy jednak pamiętać, że miłorząb rozrzedza krew i u osób stosujących jednocześnie terapię przeciwzakrzepową może prowadzić do powstania krwotoków.

W ostatnich latach pojawiły się również preparaty zawierające szafran. Zawiera on krocynę, krocerytynę oraz safranal. W badaniach klinicznych wykazuje on działanie podnoszące nastrój, najprawdopodobniej w wyniku hamowania wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny w ośrodkowym układzie nerwowym, a także dzięki działaniu agonistycznemu wobec receptorów GABA.

Obecnie bada się również kilka innych ziół, które mogą wpływać na poprawę nastroju, należą do nich: ogórecznik lekarski, lawenda, różeniec górski oraz rumianek.

Ważna profilaktyka

W profilaktyce SAD zaleca się odpowiednią higienę snu oraz wprowadzenie regularnego trybu życia. Należy również unikać cukrów prostych i stosować zdrową, zbilansowaną dietę. Przede wszystkim należy unikać gwałtowanego wahania poziomu cukru we krwi, bo chwilowa poprawa samopoczucia i przyrost energii po spożyciu słodkiej potrawy przeistacza się potem w jeszcze większy spadek nastroju. Zrównoważona dieta powinna przede wszystkim opierać się o produkty bogate w magnez, witaminy z grupy B oraz witaminę C, ponieważ związki te pozytywnie wpływają na samopoczucie. Należy zadbać również o odpowiednią podaż kwasów omega, najlepiej w postaci ryb, ponieważ mają udokumentowany wpływ na nastrój. Zaleca się też regularny wysiłek fizyczny, ponieważ podczas ćwiczeń dochodzi do wyrzutu produkowanych przez przysadkę i podwzgórze endorfin – hormonów szczęścia. Poprawiają one samopoczucie, odpowiadają za tak zwany błogostan i euforię, co dodatkowo pomaga przeciwdziałać stanom obniżenia nastroju.

tekst: Iwona Napierała